Т о ш к е н т «m e r I y u s»

Б илгилки, ж он т а н а д а н аж р а лга нд а н 
кегшн агар у ком иплж ка эриш ган бўлса, уруэ/с 
(аслига қайтиб), асил ақлларҳузурига цайтада 
ва гагю олам и ж они билан қўшилади. Чунки 
и и со и руҳи н и н г камолот и ацллар ва фалаклар 
олами р у ҳ и билан вобастадир, зеро фалаклар 
олам ининг барча ж онлари ва ацллари м аъри- 
фат ва саф о соҳибидирлар.
Азнзуддин Насафии, 
«Зубдат ул хакойик»
Ю р а-ю р а қабристон о ёғи га кели б қоли бм ан. Б ан огоҳ пастак- 
ки н аб ута ортида бир ж у ф т каб утард ай кўн иш иб утирган рухдарга 
кўзи м ту ш д и . И е, ҳай рон к о л д и м м ен, бу е р д а ҳ ам б ў л ар к ан д а 
«анавинақалар>/, яъни « сев и ш ган л ар » д ем о қ ч и м ан .
Д а с т о р қ а м г а б у р и л и б к е т м о қ ч и э д и м , н а з а р и м д а қи з 
й и ғл аётган д ай ту ю л д и . К ў н гл и м га бир и ш т и б о ҳ оралад и . Н ега 
у й и ғл ая п т и ? Ш у х ав о т и р д а б у та н и н г у т о м о н и га м ўрл ад и м у , 
о п п о қ кўй лакли қи зн и тан и б ко л д и м . Б у ў ш а ки з эди. Д о и м шу 
т о м о н л ар д а м аҳзун, м аъю с б и р к и ё ф а д а те н ти б ю рард и. К ўзлари 
қ ай ғули ... У н и б и зд ан ан ч а кей и н қ ўй и ш ган . Н ега бу аҳвол ю ри - 
ш и н и ҳеч ў й л ам аб м ан . Бир д ар д и бор-ов, яна ки м б и л си н қабр 
ҳ аёти га кўн и к о лм аётган д и р .
К е й и н г и п а й т л а р д а қ а н д а й д и р л о к а й д б ў л и б б о р а ё т г а - 
н и м ни сезяп м ан ўзи м хам . К и м ким б и л ан , н ега б у н а к а деган 
са в о л л а р ў т м и ш и м д а қ о л ган . Ҳ о зи р т ў қ со н ёш л и кам п и р д ай
ҳ еч н а р с а га ҳ а й р а т л а н м а й м а н . Л е к и н ... у н и н г ё н и д а ў ти р ган
о д ам га кўзим ту ш д и -ю , ҳ ай р о н қолд и м . Б о ти р ал и -к у бу?! Н и м а 
қи либ ўти р и б д и у б илан. Т авб а... б урун т и қ м аган ж ой и й ў к бу 
о д ам н и н г. Қ из йи ғлаб бир н и м ал ар д еяп ти , у э с а о д ат и ч а т а сб и ҳ
ўгириб уни м аъю с тинглаяпти. Ш у то б мени кўриб, ш ош и б қолди. 
Қ ўли билан:
- Кетинг! Д аф бў л и н г ! - д е ган д а й и ш о р а қилди.
Ҳ ай рон ли кд а, д и ли м ғаш о р т га чеки н ди м . Н им а бўлд ий кин ? 
О д ам л ар ў л и б ҳам ти н ч и м ас эк ан -д а! Ш у е р д а ҳам йиғи -сиғи! 
М ени ҳай д аган и орти қч а яна. Н им а, ҳ ай д ам аса, т е п а с и га бориб
256

---

оларм и д и м . Ш у Б о ти рал и қам аж ойм б узи. М ен га ҳам « н и м а 
д ар д и н ги з бор» д еб ёп и ш и б олган ди . Ҳ ам м ага ш у н ақ а ки ларк ан - 
да! Ҳ ай м айли...
Ҳ и л п и р аган м атод ай қ аб р и сто н кеза б о ш л ад и м . Д ў м п ай ган
қаб рлар ҳ у ви л л аб қолган. А т р о ф д а м аъ ю с х о т и р ж ам л и к , м аъю с 
с у к у н атх у к м р о н . Қ а б р л а р н и н гж о н и б орга ўхш ай ди . М арҳум лар 
ти ри клард ан бир сирни яш ириб, ҳаловатда ётган дай лар гуё. Нега- 
д и р энди бу е р д а к оли ш н и н г м аън оси йўкдай т у ю л д и м енга. М ен 
б и л ган л ар ҳ ам м аси кетиб б у лд и . Қ ори д о м л а, М о ҳ и гу л , С аф ар
ота, Н ази р а ая, О тин аёл - ҳ а м м а л а р и кетиш ди. О нам ҳам ў зи д ан
т и н д и . О р т и к б езо в та қ и л м ая п ти л а р . Ф ак ат а н ав и б и зн е с м е н
о л и ф тал ар коли ш ган . З е р и к и ш я п т и , шу саб аб ли т и р и к л а р н и н г
и ш и га ар ал аш и б ю ри ш и бд и .
Н и м а к е р а г и б о р , д е й м а н м е н . у л а р н и н г қ и с м а т и н и
ў з г а р т и р о л м а г а н д а н к е й и н . Қ а й т а г а ҳ а м м а с и н и б а т т а р ч ал - 
к а ш т и р и б ю б о р и ш д и . Бу д у н ё г а ў т и б ҳ а м ў з г а р и ш м а д и -я ! 
Қ ўли д а бузил ган « сотка», к ет и д а м у л о зи м л ар и ям бор. А д о лат 
ў р н ати ш ар м и ш . Қ андай ў р н ати ш ад и ?! Я к и н д а б о зо р д а б и р иш - 
кал ч и қар и ш и б д и . Ў ш ан д ан б ер и каб рд ан ч и қи ш м ад и . Ш унака 
х ато қ и лган ларн и , гу н о ҳ к о р лар н и каб р кўй иб ю б о р м ай д и ...
В океа бун дай б ў лган . Бир ч ол авто б у с б ек ати д а п ам и л д о р и
со таётган экан, м ел и са келиб:
- О т а , бу е р д а н арса сотчш м у м к и н м а с !-д е б д и яхш и ли кч а.
М ў й саф и д н и н г қ ай сарли ; и ту ти б б ак и ри б бери бд и.
- Н ега м у м к и н м ас! Ш у е р д а с о т га н и м с о т г а н !-д е б икки 
о ёғи н и бир эт и к к а т и қ и б ту р и б ол и б д и .
М елиса бола:
- М о ш и н б о си б кетади, ота! Ч етр о кка ўтинг! - д еб ч олн и н г 
қ ў л и д ан то р тган экан , у пакка й и ки л и б б ери б д и . Ш ун и кўриб, 
«ан ави лар» ол ам о н н и ги ж -ги ж л аш и б д и . «М ел и са 70 яш ар ч олн и
у р д и !» д еб гаи т ар қ ат и ш и б д и . Б о зо р ч и л ар м ел и сал ар н и ём он 
кўради. Д о и м б и р -б и р и н и куви б ю р ад и . Ш у б аҳ о н а о д ам л а р ме- 
л и сан и дўпп ослай кетибди. Чол б и л ан ҳеч ки м н и н г иш и йўқм иш . 
Қ а й т а га т ў п о л о н д а п ам и л д о р и си ч елак -п ел аги б и л ан ағд ари ли б , 
т о м ат га ай л ан и б д и , от ах о н й и ки л и б , оёги си н и б д и . А н а эн д и бо- 
з о р г а ҳ а м чиколм ай ўти р ган м и ш ... ш ум и энди адолат. Чол беч ора 
нон пули си з коли бд и, б о р гаи ш у. О ёғи качон б и тад и , н ом аълум .
О д ам ё ш л и ги н и к ў м с а г а н и д а й , м а р ҳ у м л а р бу ё к к а ў т и б
2 5 7

---

д у н ёви й ҳаётн и қ ў м саш ади . Ў ш ал ар га ў х ш аб я ш аги си келади. 
Л еки н ... яш олм ас эк ан сан .
А н ав и л ар си н гар и б аъ зи р у ҳ л а р у й л а р и д а қо л и б кетад и . 
Б о ти р ал и га ў х ш аб неча ю з й и лд ан б ери сарсон ю рган рухдар 
қан ч а!!! Т и р и к л а р г а о с и л и б о л ган р у ҳ л а р н и ҳ ам к ў р га н м а н . 
О хи ри касал қи ли ш ад и ў ш а о д ам н и ҳам . Ш и ф о х о н а д а с а р а т о н - 
га ч али нган аёл н и н г гар дан и га бир ар в о ҳ м и н гаш и б олган д и . 
А ёл ў л ган и д ан кей ин ҳам а р в о ҳ ун и кў й и б ю б о р м ад и . Д о м л а- 
л а р ў к и й -ў қ и й , аёл р у ҳ и н и б азў р қ у тк ар и б о л и ш д и . М аъ л у м
б ў ли ш и ч а, зулукд ай ёп и ш ган р у ҳ у к а н и н г арвоҳи эк ан . И род аси
б ў ш л ар ш унақа қи л и ш ад и . Ё р у ғ о л ам д а о ё к о ст и д а ер б ор, таян ч
б ў л а д и га н ҳ е ш -а қ р о б о -ю , д ў с т л а р б ор. Бу е р д а ... р у ҳ и н ги зг а
м онанд р у хлар бор, х о л о с. С и з уч у н ер ҳам йўк, кабр бор. А ввал 
б о ш д а мен ҳам онам га ёп и ш ган и м н и .с л а б ғалати бўли б кетаман. 
А сл и д а онам ҳ адеб й и ғл аб -си к т аган и у ч у н ш ун д ай ки л ган д и м ... 
Ш а ҳ н о за х о л а м м е н и ҳ а й д а б -с о л и б т ў ғ р и қ и л га н л а р . М ан а, 
о н а м н и н г у м р и л а р и д а н б о р э к а н , я ш а б ю р и б д и л а р . Ҳ аётд ан
м ам н у н л ар ҳар қалай.
Бу ёққ а ўтиб я н а б и р н арсан и т у ш у н д и м . А м м о у н и о ч и қ
ай то л м ай м ан . Ҳ аётн и н г ш ун д ай б и р т и л с и м и б о р к и , п ой м о н аси
т ў лган о д ам ги н а буни а н гл ай д и . Биров 20 ёш д а, к и м д и р 80-90 
га ч и қ и б т у ш у н ад и б у н и ... ш у н га ў х ш аб о см о н га кетар ф ур сат 
етган и н и би лар эк ан сан . Д и л и н гд а илоҳий б и р со ғи н ч уй ғо н ад и . 
А ч ч и қ с о ги н ч к и , о ғр и ғи га ч и д аб б ў лм ай д и . Ф а қ ат й и ғл аги н г 
к ел ад и . А д о ғси з с а м о н и н г кай б и р б у р ч и д а қ ад р д о н гў ш ан г 
б о р ли ги н и б и ласан . С и н о в л ар д ан ўти б , ад аш и б -у л о қ и б , об дон
ки й н али б , ота у й и га қай тган д ай д и қиз м и сол ў к р аб й и ғл аги н г 
келади...
Х аёл га ч ўм и б, о л д и м д ан од ам ч и қк ан и н и сезм ай қоли бм ан . 
У р и л и б кетай д ед и м . Қ ар асам , Б о ти рали , ай б д о р о н а б ош эгиб 
турибди.
- Д о и м б и р м у ам м о б и л ан келам ан ён и н ги зга! - ж и лм ай ди
у. -Б о я ., хаф а б ў лм ад и н ги зм и ?
- Н ега? - кулдим м ен. - Ф ақ ат у кизни тан и ш и н ги зн и билм ас 
эк ан м ан . Н егади р ч еҳраси м аҳзун . Ў зи д и л д о р бў лсаям , қи см ати 
оғи рм и ки н ...
- Б и ли бси з, - ў й га то ли б д ед и Б отирали. - Б еч орага қийин 
эк ан . Э р-хоти н бир кун д а ж он б ери б д и -я! Т и р и к л и к д а ф ар зан д
258

---

кў р м аган л ар и т у ф ай л и катталар қўй м ай , аж р ати б ю б о р и ш и б д и . 
Й и ги т б о ш қ ага у й л ан и б д и . О р а д а аёл касал б ў ли б ўлган. Ў ш а 
куни к е ч га то м о н эри х о т и н и н и н г қабри т еп аси д а жон б ери бд и ... 
- Б оти р ал и ж и м қолди. К ейин я н а с ў зи д а давом этди.
- У ларни б и р каб рга қўйиш к ер ак эди аввал б о ш . Л ек и н буни 
и лож ини қи лиш олм аган. А н и к р о ғи , икки том он б и р -б и р и га д у ш ­
м ан б ў ли б қолган. Э нди эса эр б о ш к а к аб р и сто н д а азо б д ам и ш . 
Бу ёк к а ў то л м аяп т и д ей д и . Ў зи э с а н и м а қи ли ш и н и б н л м ай д и . 
Қ аб р и сто н о ёғи д а й и глаган кўй и ўти ради .
- Бу ҳ а к д а м ен ҳам эш и тган д и м . Ў ш а қ и зн и н г каб ри стон
этаги д а ғам ги н ю р ган и н и кў р ар д и м . Э р и н и н г ён и га ўзи б о р са 
б ў л м асм и к и н ?
- Б о р о л м ай д и ... у л а р н и н г руҳ и й м аком ати т> рли ч а. О х и ­
р атда б о р ар ж о й и хам б ош ка. Й и ги т саб р ки лган и д а о х и р ат д а 
к ў р и ш а р д и л а р . Э н д и эса... у н г а к а т т а ай б қ ў й и л я п т и . У н д ан
х ам м а норози ! О та-он аси х ам , қ ай н о т а-қ ай н о н а ҳам , и к к и н ч и
аёли ҳам. У ларн и н г ф и го н и д а бу куй япти. У н и н г ки лм иш и ўзи н и
ў л д и р ган би лан бароб ар эм и ш . Б ў ш л и к қи лган . К им н и м а д ес а
ки л ав ер и ш ҳ ам гу н о ҳ экан . Б о ш к а л а р н и н г гу н о ҳ и ҳ ам б у н га
ў тад и эн ди. Ч унки бу и ж рочи ! Б у н д ай т о и ф а о д ам л а р рухан
кам ол то п м ай д и л ар .
- Э н д и то аб ад кў р и ш о л м ай д и л ар м и ?
- Ким б и лси н ... А гар аёл с а в о б и аж ри дан берса, у л ар н и н г 
р уҳий м а қ о м и т ен гл аш ад и . И б о д атгў й , к о м и л а аёл лар ҳ ам эрла- 
рини кутк ара о лади лар. Б у н и н г у ч у н Р аън о ҳ а м м а н ар сага рози. 
Л ек и н эри ун и а р о сатга т о р ти б к етм аса эди, д еб кўркяп м ан .
- М ен у н а қ а б ў лм асам керак... - аёл н и н г ф и д о й и л и ги н аза­
ри м д а б ем аъ н и л и к д ай ту ю л д и . Ў з и н гн и н г аҳ во л и н г-к у б у, яна 
ки м гад и р ёр д ам б ер ам ан д еб , ў л и б ётса, галати э м асм и ? Г ар ч и
ў ш а одам эри б ў лсаям .
- С и з уларн и ҳеч качон т у ш у н м ай с и з, - м аъ н оли ки л и б деди 
Б о ти рали .
Н и м а г а ш ам аъ қ и л а ё т г а н и н и и л ғаб и н д а м а д и м . Ж а ҳ л и м
чикди. М о ҳ и гу л ҳам б и р п ай тл ар ш ун д ай д еб ю зи м га со л ган д и . 
М ен э р л и к х о т и н л а р н и н г а ҳ в о л и н и т у ш у н м а с м и ш м а н . Ҳ а й , 
м ай ли . ним а д еб ўй л аса, ў й л ай в ер м ай д и м и ?! А йн и п ай тд а мен 
б ар и б и р ҳеч н и м ан и и сб отлай о л м ай м ан -к у ! Ш у б о и с б еп ар в о
кўл си л тад и м . Л о қ ай д л и ги м Б о т и р ал и га ёқм ад и .
259

---

- К е т яп си зм и ? - т ў с а т д а н м ав зу н и ў зг а р т и р и б с ў р а д и у. 
Қ аердан б и л д и й к и н , д еган д ай у н га ҳ ай ратлан и б қарадим .
- Бу ш ун д оғам с е зи л и б ту р и б д и -к у ! - д е д и у ж ил май иб. 
К етаётган л ар д о и м ш ун ақа л о қ а й д б ў ли б қоли ш ад и . А х и р ... уч 
ю з йи лдан б ери ш ун и кузатам ан -а!
-У й д а г и л а р билан ви д олаш и ш и м керак. Л еки н ёқти рм ай м ан
буни. С ўнгги к-ундаонамни ух л ати б қўйганм ан... ш унақа гаплар...
Б оти р ал и ғалати м у н ғай и б қолди.
- Б у д у н ёд а қи зик иш лар б ўлад и . Б и р д ўсти м б о р эди. С авд о- 
га ч и к к а н и м д а ҳ а м р о ҳ э д и м ен га. Х о ри ж да эрон ий қизни ёктири б
қолди. У н га ҳ ам м о л л и к қи лди . У л ар кун бўй и б и р га б ў ли ш д и . 
Б и р кун ги н а!! Э р таси га эр тал аб ки з о и аси би лан ж ў н аб кетди. 
В и д олаш аётиб иккиси ҳам ҳ ў н г-ҳ ў н г й и п а д и . К ейи н д ўсти м бир 
у м р ў ш а қи зн и гап и ри б ю рди. О р а д , н қан ча й и ллар ў ти б кетса- 
д а, эр о н и й қизни ун утолм ади . Д ў сти м мен ҳаёти м д а бир кун ги н а 
я ш аган м ан , ф ақат б и р к у н !-д е р д и ... И н со н такд и ри ш ун ақа экан.
Б оти рали ў й га толд и . К ей и н б ош и н и кўтари б м ен га қаради.
- Б и з ҳ ам эн ди ... кў р и ш м ас эк а н м и з-д а !-д е д и у с ў н и қ то- 
вуш да. Бир ф у рсат ҳ и ж о л ат ч ек и б , ни м а д ей и ш и м н и б и л о л м ай
қолд и м . К ей и н бу г а п л а р г а у н ч а эъ т и б о р қи лм аган и м н и б и л д и - 
риб, ян а ҳам ун и ҳ а ф а қ и л м асл и к учун:
- Б у д и л и м и зга б о ғ л и қ ,- д е д и м .- А г а р с и з ҳам , мен ҳам буни 
и стасак, ал б атта уч р аш ам и з...
- У ч р а ш и ш н и и с т а р м и д и н ги з ?-т а с б и ҳ ў ги р га н ч а кўзлари н и
бир н у қ тага қад аб сўради у.
- О х и р а т д а ҳ а м с и зд а й б и р д ў с т б ў л с а , б у н и н г н и м ас и
ём он. Л еки н ... вуж удим н и м ан и и сташ и н и б и л м ай м ан . Ч унки 
ў згар яп м ан ...
- Ч и н дан ҳам ! - тан олди Б о ти р ал и . - Б у м ен га ҳам се зи - 
л яп ти . Ҳ али ... ўзи м ҳам ў згар сам керак. Л еки н кетсан ги з... м ен га 
ж у д а б и л и н а д и ,- д е д и у . И н д ам ад и м . Б оти рали кетаёти б о р ти га 
ў ги р и л д и , гўё х а й р л а ш аё т га н д а й ж и л м ай и б қўй ди . М ен эсам
у н и н г о р ти д ан т и к и л га н ч а ў й л а н и б қо л д и м . К етар ж а ф о с и г а
айтган гап лари ғалати т у ю л д и . Ҳ ам м ага ҳам ш ун ақа гап и р ав е- 
р арм и к и н ? А р м о н д а кетм аси н о д ам д ега н л а р и ч а б ор-да! Ч унки 
бу д у н ё га ў ти б ў ш а илинж б ат т а р куч аяд и . А нави б о зо р н и тў с- 
тў с қилган и ш б и ларм он й и ги т-ч и , ў ш а асли д а од ди й аравакаш
бўлган экан. Б и р ум р, б о р -й ў ги 26 йил яш аган , ўзи б и зн есм ен
260

---

бўли ш н и о рзу қи лган . А ф су ск и , неки о р зу си б орки , ҳ ам м аси
м аш и н а т а ги д а қоли бд и . А н а эн д и ю р и ш и бу - б о зо р д ан б ер и
келм ай д и . А й т и ш л ар и ч а, уни х у д д и ў ш а б о зо р д а ю к м аш и н аси
б о си б кетган экан.
Б о т и р ал и н и н г ҳам б и р ар м о н и бор ш ек и лли -д а?! Б и л м ад и м , 
ту ш у н м ад и м ...
* * *
Қ абристон этаги н и ай лан и б ўти б , уй и м то м о н уч ди м . Ш у н д а 
о п п о қ кўй л ак л и қ и зн и н г и б о д атд а т и з ч ў к и б т у р га н и га кўзи м
т у ш д и . В у ж у д и м д а а л л аб и р т и т р о қ т у р д и . Бу од д и й ҳ о л , о д ­
дий м у ҳ аб б ат э м асл и ги га ақ л и м етди . Э р - х о ти н о х и р ат д а ҳ ам
қову ш си н , и лоё д е б д у о қи л д и м .
* * *
И лгарилари б у н а қ а ҳ о л а т н и с и р а ҳ и с қи лм аганд им . М атодай 
ҳ и л п и р аб у ч м о к д ам ан . Г ул и ф о р и н и ҳ ар ён тў зи ти б б ағр и м д ан
ш ам оллар ўтад и . Э н д и то ғд ан б о ш к ўтарган куёш нур ип лари н и
бир тек и с т ар аб , вуж уд и м д ан со ч ад и гўё. Т аб и атн и н г б и р бўлаги
бўли ш қан дай яхш и -я! И л гар и л ар и , т ан ам и з б о р л и ги д а б у лар га 
эъ ти б о р қ и л м аган м и з. М и я м и з б о ш қ а таш в и ш л а р б и л ан б ан д
бўлган-да! С ў қ и р д ай и н бу гўзал ли кл ар н и кўрм ай ўтган эк ан м и з.
Ў ш а д е р а за р аҳ и га « қў н и б » си р ғал и б б ал к о н га т у ш д и м . У
ер д ан о ш х о н а га ки р д и м -д а, қад р д о н у й и м н и , х о н ал ар н и б и р м а- 
б и р ай л ан и б чиқц и м .
Ш а ҳ н о з а х о л а м к е л г а н э к а н л а р . О ш х о н а д а о н а м г а з - 
ў ч о қ т е п а с и д а б и р н и м а п и ш и р яп ти л ар . Ш аҳ н о за х о л ам ў ш а
е р д а ч ой и ч и б ў т и р и б д и л а р . Б и р н и м а л а р н и г а п и р и б р о с а
чақ ч ақ л аш и ш яп ти . О н ам н и н г х у р сан д л и ги н и кўри б д и л и м яй- 
ради . У н и и л к м ар та хуш ҳ о л к ў р и ш и м , о зм у н ч а қ и й н ал м ад и л ар
ш ўрли к.
Ў зи м н и н г ё т о ғи м га ки р д и м у , ў згар и ш л ар н и кў р и б о ғзи м
оч и л и б қолди. М ен д ан б и рон х о т и р а қол м аб д и -я! Б и р ч ек к а­
си ш ун и си ҳ ам т ў ғр и . О д ам х о т и р а л а р б и л ан яш о л м ай д и -к у ! 
К е л а ж а к к а и н ти ли б я ш а ш и кер ак . К е л а ж а к эса, к и ч к и н а ги н а
к ел аж ак м е н и н г к ар о в ат и м д а, о п п о қ п ах т а д а й ў р и н -к ў р п а д а
пи ш и ллаб ух л аб ётард и . К и тоб ж аво н и м га э с а ў й и н ч о қ л ар тер и б
қўй и ли б ди . К и т о б л ар и м қани э к а н ? Ў ш а сев и к ли ки то б л ар и м . 
М ен ў з ҳ аёти м би лан я ш ам аган м ан . К и то б д аги б и р о в л ар н и н г
261

---

ҳаёти м ен и н г ҳаёти м га а й л ан ган . Ш у н и н г у ч у н ҳам ки тобларни 
ях ш и кў р ар д и м . И стаган қ а қ р а м о н и н гг а а н л ан -д а, я ш ай вер ... 
Х о ҳ л а Ф ар и д ага айлан, х о қ л а Ж ам и л ага...
К и тоб ларн и м е ҳ м о н х о н ага о л и ш ган кўри н ад и . Б ола қўли 
б и л ан ч и зи л ган с у р а тл а р н и д е в о р г а ё п и ш т и р и б қ ў й и ш и б д и . 
А зам атн и к и б ў лса керак. Ҳ ам м аси д а мени тасви рлаб д и . Қ изи ғи, 
у м ен и қанотли қи либ ч и зган . Г ар ч и қан отлари м н и у м р и би н о 
б ў л и б к ў р м а г а н б ў л с а я м . Б и р г а ч и з и л г а н с у р а т л а р и м и з д а
ў зи н и н г ҳам каноти бор. Б и р су р а тд а у ч о в и м и зн и т а св и р л аб ­
ди: мен, б уви си ва ўзи. Б о л ал ар н и н г тасав в у р и қи зиқ-да! А гар 
ў қи ту вч и нега онан гн и кан отли қи либ ч и зд и н г, д еб сўраса, буни 
т у ш у н ти р и б б ер о л м ай д и . А с л и д а б из р у ҳ л ар о л ам и д а парвоз 
қи л ган и м и з учун ҳам ш ундай т асв и р л аган .
Б ош ка су р атл ар д а у б у ви си б и л ан б и рга, мен э с а о см о н д а 
у ч и б ю ри бм ан . Бувиси « О н ан г о с м о н га к етган » д еган б ў лсал ар
керак-да!
- Б о л а ж о н и м , т у р а к о л , к а ш а н г п и ш д и ! - о ш х о н а д а н
чақ и р д и л ар онам.
Ш у пайт х о н ад а А за м а тн и н г л ати ф тан аси пай до б ўлд и. Т у ­
ш и д а кай ларга бори б ў й н аб кел яп ти . М ени к ўрд и -ю , б ағр и м га 
отилди.
- О й и ж он ! К елди н ги зм и ! - б ў й н и м д ан м аҳ к ам к у ч о қ л аб
д ед и у.
А сл и д а у н и н г т а с а в в у р и д а « а ч о м л а ш д и к » . Л а т и ф т а н а д а
бундай қилиш қийин. Ч унки бу ҳ о л атд а кўли нг о д ам н и н г ичидан 
ҳам ўтиб кетаверади.
- С и з н и р о са соги н д и м ...
- Ю р, ай лан и б келам из, - д ед и м м ен. - А нави т ў л қ и н л ар га 
о си л и б а р ги м ч о к у ч м а й м и зм и ? !
А за м а т ў й л ан и б к о л д и . А в в а л л а р и о л д и м га т у ш и б ч опа 
кетарди.
- Н им а мен ёш б о л ам и д и м , - д ед и у ковоги ни у й и б . - Бу- 
вим н и таш л аб кетолм ай м ан -ку!
У н га к а р а б ж и л м а й д и м . Б о р г и с и к е л а ё т г а н и у ч у н ҳ ам
ковоқлари ую лди-да!
- Б и рп асга б о р ам и з, т о й ч о к ... М ен би лан ў й н а ги н г келма- 
яп ти м и ?
Бола б ош и ни кўтари б м е н га қаради.
262

---

- Б и р п а с га б ў л с а м ай л и , - р о зи б ў лд и у ч и р о й и оч и ли б . 
К а т та л а р га ў х ш аб қоли бд и . А н ч а у л гай ган.
А з а м а т н и н г қ ў л и д а н у ш л а б о с м о н л а р г а у ч д и к . Т о г
ч ў қ қ и л ар и гач а б ори б м и з. Р о са қ о р б ў р о н ў й н ад и к , Қ о р б о б о л ар
ясадик. Я н а сам одаги кўзга кў р и н м ас т ў л к и н л ар га о си ли б уч ди к .
Бу т ў л қ и н л ар балки уял и а л о қ а т ел еф о н л ар и н и к и д и р , балки 
р ад и о тў л к и н л ар и д и р , б и л м ай м ан . Бу ёкд а у л ар ш аф ф о ф ипдай 
ҳ и л п и р а б ё тад и . Т ў л қ и н н и м а ҳ к а м т у т г а н ч а у з о қ -у з о қ у ч и ш
м ум ки н . Бу ж удаям м ароқли.
- О йи р о са м азза-да! - д ед и А зам ат б о лал ар ч а қ увон и б . -
Р о стдан у ч яп м ан -а, ойи . Бу т у ш и м эм асм и...
М ен м еҳрла кулиб қўйдим .
- Р о стдан у ч яп сан , б олам ...
Ш у п ай т ш ам ол о в о зл ар н и эл а с -эл а с кел ти р ган и каби о н а м ­
ни нг ч ақ и р ган и эш и ти лд и .
- А зам атж он, болам , ҳал и ям ё т и б с а н м и ? В ой у й к учи -ей !
Б ола сергаклан д и .
- Бувим ч ақ и р яп ти л ар , -д е д и у кетгиси келм ай. - О во зл ар и
ш у ёққ ача эш и ти л яп ти , қаранг. - К етам и зм и ? - м ен га саво л на- 
зар и би лан каради у. -К етм ай ли к! - ялинд и яна.
- К е т м а с а к б ў лм ай ди . Б уви н г х авоти р олади лар.
К ўз о ч и б ю м гу н ч а А за м а тж о н ётган х о н а д а пай до б ў ли б
қо л д и к . У б ўй н и м д ан қучди.
- О й и , ян а келаси з-а?
У н и н г б ош и дан силаб, ю зи д ан ўп д и м .
О нам хонага ки рди лар.
- Х аҳ м уғом бир! У й ғоқ б ў л сая м , к ели ш и м н и п о й лаб ётад и
бу!
А зам атж он кўзлари ни очиб, эсн ад и . К ей и н б уви си га каради.
- О й и м қан и лар? Ҳ ози р ш у е р д а эдилар-ку!
- О й и н гн и ту ш к ў рд и н гм и ? У зи м ў р ги л ай сен д ан .
- Т уш и м да эм ас, ростдан кўрд им -ку! - б о л а л и ги га б о р и б
қ и қ и р лаб кулди у. - Ш у н и ям б и л м ай си зм и , буви! - а қ л л и л ар ч а 
д ед и у.
- Я х ш и , я х ш и ,- д е д и л а р о н ам ў зл ар и н и б и л м аган га о л и б . — 
К аш ан г со ви яп ти , т у р а қол т е зр о қ .
А зам атж о н ки й и н и б , ю в и н и ш х о н а с и га ки р и б кетди. О н ам
Ш аҳ н о за х олам га гап и р ган ч а қозон к авлаш га ту ш д и л ар .
263

---

- Бу болам б ош қача чикди-да, Ш аҳноз. Вой. б ирам меҳрибон. 
Hui б у ю р сан г су ю н и б кетади . О вқат есам косам ни т екш и р ад н . 
« Ҳ ам м аси н и е д и зм и , буви. С а в зи с и н и ҳ ам е н г» , д ей д и . Ем а- 
ган и м га қўй м ай ди . К ўп о в қ а т есан ги з, б ў й и н ги з ўсади ! - д еб
кўяди. О нам кулдилар. - В ой, ой и си т и л и д ан т у ш м ай д и . Ҳ ар 
куни Г улхум ор ҳақи да эртак айтам из. Б олалигидан торти б, келин 
б ўлган и гача, х у д о н и н г ўзи к еч и р си н , ёлғон н и .
А гар охири гача айтм асам , «О йи м нин г келин бўлганлариниям
ай ти н г», д ей д и . А й там ан . Б и р куни б о ш к а эр так ай тд и м . Йўк, 
ўтм ади. Э нди о й и м ҳ ак и д аги си н и ай ти б б ер аси з д ей д и . Ш у н ­
дан кейин у х л ай д и . Б и р куни д ад аси н и сўраб к олса б ў лад и м и ?. 
Н им а д ей и ш и м н и б и л м ай м ан . Д ад ан г уч увчи б ўлган , сам о л ё- 
ти кулаб туш ган , д еган д и м , хаф а б ў ли б р о с а й и ғл аса-д а! Ҳеч 
о в у т о л м а с а м -а !. Б и р ч е к к а с и б о л а д а н ч и к и б к о л и б м а н , д е б
ў йладим . Й ў к о ву н д и к е й и н .-Б у н и о б к ел и б яхш и ки л и б м ан , б а ­
рибир, -д е д и л а р ойим. Бу ор ад а ванн ахон ага ўтиб, ўй и н қар о қ л и к 
ки лаётган А зам атд ан хаб ар о лди лар.
- Т у н о в куни налувчи келувди. Э лектрга! Қ ар зи м и з кўп айиб 
кетибди. Б ун га эн ги л -б о ш о л и б б ерай , кейин т ў л ай м ан карзн и, 
д еган д и м , ҳеч у н а м а с а бу н алувч и . Бир кў р с-к ў п о л йигит. Қ ари 
к ам п и р д ем ай , ро са бақ и р д и . Болам нозан дай м ани ҳ и м о я қилди.
- Б увим га б ак и рм ан г! - д ед и ҳи к и л л аб . - М ени бувим яхш и - 
л а р !-д е г а н ч а и тари б д аҳ л и зга чикари б кўйди. Н алувчи ҳай рон . 
« Б олан ги зга т ар б и я б ер сан ги з б ў лм ай д и м и » , эм иш .
Ш аҳ н о за холам ш арак лаб кулиб ю б орд и лар.
- Вой, боласи ту ш м агу р -эй ! Боплабди-ку, опа!
- А нави ў л гу р б и р м ен га, б и р б о лага караб, и н д ам ад и . Ф а- 
р и ш талар хам е т и м ги н а н и н г раҳ м и н и еди , Ш аҳн оз. Б олан и н г 
ф ари ш таси б ош к ача бўлад и-д а!
- Ҳ а -а !-д е д и л а р холам ў й г а то ли б . - Б и р с а ф а р т у м о н ат
м еҳм он у й и н ги зд а, ў ш ан д аям то к н и ў ч и ри б кетган д и . Г улий - 
ингиз, кор о н ги д а м аставага к у р у к чой т ў к и б ю б о р ган д и , кейин 
б ош қ а овқат қи лган м и з.
- Ш ош қичд а бўлган-да! Х уллас, ўш а кўрс м уш тд ай болан инг 
гапига кўниб, ч и қи б кетди-я?!
- Ж у д а яхш и б ўлд и -д а, опа, шу иш ингиз. К ўрдингизм и , нима 
қи лсаям ўғил б о л а-д а бу! Ҳ и м ояч и . А н а ў зи ям келиб қолди. Ке, 
кўри ш ам и з.
264

---

- А ссалом алай ки м !—Ш аҳ н о за холам А зам атж онни кучоқлаб, 
ю злари дан ўпи б кўй ди лар.
- К атта й и ги т бўп қопти-ку!
О нам каш ани сузиб , б о л а н и н г ол д и га қўй ди лар.
- Буви, си зам ед и н ги зм и ? - О н ам б ош си л к и д и л ар .
- К ўп-кўп ед и н ги зм и ? Б уни еган куч ли б ў л а д и , а?
- П олвон б о ла б ўлад и ! - д ед и л а р онам .
- Э н д и н и м а қ и л м о қ ч и с и з ? Б у н и б о ғ ч а г а б е р а с и з м и ? - 
с ў р ад и л ар Ш аҳ н о за холам .
А зам ат бир о н ам га, бир х о л ам га караб қўйди.
- Б огч ага б о р ам ан м и ? - норози оҳан гд а д ед и бола.
- Х оланг гапираверади Н ага б о гч ага бераркан м ан , - холам га 
ю злан иб д ед и лар онам . - И ш ласам хам уй га иш олам ан. О лди м да 
ю рад и д ў м б и л л аб . Б оғч ан и о зкати овқатм ид и?!
- У н а қ а , дем анг, опа! Ҳ ам м ан и н г боласи б о р яп ти -ю !. М ани - 
ки ларам б о ри ш ад и ...
- С ан лар д ан гасасан л ар . О в қ ат қ и л и ш га эри н асан л ар . Бола 
билан ў й н аш га в а қ т т о п о л м а й с а н л а р . У й д а ўти р ад и ган хоти н л а- 
рам б оласи ни б о гч ага о б о р и б таш л ай д и .
- Ф ақат бунга эм ас. Б о л ал ар га кўш илсин, д ерк ан си з. Б огч ада 
ҳар хи л м аш ғулотлар ў т и ш ад и , ў қ и ш -ёзи ш н и ў р ган и ш ад и .
- Ў з и м ў р гатам ан х ам м аси н и . Балодай хар куни п оп каси н и
кўтари б келади. Буви м ак т аб -м ак таб ў й н ай л и к , д ей д и . М атем а­
т и к а и ш лай м и з, ҳарф ёзам и з, с ў з ёзам и з. Ў зи ёзади . Б и л м аган
ҳарф и н и сўраб олад и -д а, ёзади .
- Б ў л ад и ган б о ла э к ан -д а, опа! И лоё у м ри б и л ан б ер ган
бўлсин!
У лар чой ичиб, о в к а тл а н и б б ў л и ш д и . Ш ун да б о л а д а х л и зд а н
уларни кузати б т у р ган и м н и кў р и б колди.
Қизик. К атталар кўролм айди. Л еки н болалар покиза, бегубор 
б ўлгани уч ун бу олам ни к ў р и ш ар эк ан . Д ар р о в ў зи м н и п ан ага 
олди м . К ейин бир ни м а ё д и га ту ш ган д ай д ед и :
- Б уви -чи, буви, бугун ойи м келдилар!
О нам х олам га м аъ н оли караб қўйди.
- О йи нг?! О й и н г кел д и м и ? Боя ҳам ай тувди буни. О й и н г 
ним а қи лаётган экан?
- К и тоб лари м қ ан и , д ед и л а р . К ейин б и за б и р га ў й н ад и к . 
Буви, т о гд а қор кўп м и?
265

---

- Гоққа б о рди н гларм и ? - х о л ам га ю зл ан и б д ед и л ар . - Ту­
ш и д а курган!
- Қ орб ўрон ўй н ад и к . К ейи н у ч ди к , р о са у ч д и к .
- Ҳа! Ж ойи ж ан н атд а б ў л с и н !-д е д и л а р холам .
- Хола, ж ан н ат у зо қ м и ? - тў сатд ан сўради бола.
Х олам ним а д ей и ш и н и би лм ай , б о лага караб кулди.
- Ш унака! - д ед и л ар он ам м аъноли ки либ. - Б и р саво л лар
б ер ад и к и , ж авоб топ о л м ай кол асан.
- Ж ан н ат узок, болам . У ёкк а ҳ а м м а н и ки р и ти ш м ай д и , -
у н и н г саво л и га о н ам н и н г ў зл ар и ж авоб берд и лар.
- О й и м н и ки р и ти ш ад и м и ? Б и зан и -ч и ?
- И лоё, б из ҳам к и р ай л и к -д а, той б ола. К и рм асак, ой и н гн и
к ў р о л м ай м и з-к у ?
Ҳ а м м а л а р и к и й и н и б , й ў л т а т у ш и ш д и . А в в а л х а т -
ҳ у ж ж а т л а р н и т ў ғ р и л а г а н и х о к и м и я т г а ў т и ш а р э к а н , к ей и н
О т ч о п ар га бори б А зам атж о н га б и р -и к к и с и д р а к и й и м о л ад и ган
бўли ш д и. О нам «м айкаси битта, хадеб ю вавери б, ж они кол м ад и» 
д еб зорлан д и лар.
У л ар н и кўри б , кўн гли м хоти рж ам т о р тд и . Л еки н у л а р мени 
кўриш олм ади-да! Т онгд а у ч р аш и ш га улгурам ан . деб ўйлагандим , 
аф сус. А сли онам б о м д о д н о м о зи н и ў қ и гач , п и ч а у х л аб олар- 
д и л ар . Ш у н д а кў р и ш и ш га ум и д ки лган ди м . Л еки н и ш лари кўп 
б ўлган и уч ун ётм аб д и лар-да!
М айли, ом он бўли ш си н ! Б у хам х у д о н и н г х о ҳ и ш и асли.
У л а р н и х о к и м и я т г а ч а к у з а т и б б о р д и м -д а , к а б р и с т о н г а
кайтдим .
Б у т а л а р о р а л а б , к е т а ё т г а н д и м , к ў з и м я н а ў ш а о п п о к
кў й л ак л и ки зга ту ш д и . У к ўллари н и а зо т к ў тар ган ч а, б и р ни м а­
л ар д еб иб одат ки лард и. Ш у п ай т к и м д и р о ги р ин гран ди . И м м ... 
бу овоз б утун к аб р и сто н га ак с-сад о б ер д и , гўё. И м м ... о воз ян а 
кучайд и. Ким эк ан -а ж они а зо б д а кол ган. А т р о ф га ал ан гл ад и м . 
Ш у у р и м га қуй ил ган и н гран и ш сў зл ар га эвр и лд и , сў зл ар м исра- 
л ар га ай лан д и :