Илмий тадқиқот асослари: 1000 саволга 1000 жавоб тошкент–2019

 
305 - САВОЛ: 
ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТНИНГ ҚАНДАЙ 
ТУРЛАРИ БОР? 
ЖАВОБ: Илмий тадқиқотнинг қуйидаги турлари бор: 
1. Фудаментал тадқиқот – бу муайян соҳа бўйича билимларни 
ривожлантириш ва улар асосида аниқ янги билимларни ҳосил 
қилишдир. 
Унинг мақсади: табиат ва жамиятнинг янги қонунларини 
кашф қилиш, ҳодиса ва жараёнлар орасидаги алоқадорлик 
қонуниятларини очиш ҳамда янги назариялар яратиш. 
Фундаментал тадқиқотлар илмни ривожланишини ҳамда илм-
фаннинг бевосита жамият тараққиётини тезлаштирувчи қудратли 
кучга эгалигини таъминлайди. 
2. Амалий тадқиқот – бу мавжуд ишлаб чиқариш воситаларини 
ёки истеъмол предметларини такомиллаштириш ёки янгисини 
яратиш билан тавсифлашдан иборат. 
Унинг мақсади фундаментал тадқиқотда олинган билимни 
моделлаштиришдан иборат. Бунда кўпроқ дедукция тадқиқот 
усулидан фойдаланилади ва бевосита муайян тадқиқот объекти 
билан иш кўради. Бу жараён ижтимоий соҳаларда инсон, жамоа, 
қатлам ва жамият билан иш кўрилса, техника соҳасида (ишлаб 
чиқариш соҳасида) эса тадқиқот объекти механизм, машика, 
технология ёки ташкилий структура, яъни “Сунъий” табиат билан 
иш олиб борилади. Тадқиқот ишини амалий йўналтирилганлик ва 
аниқ мақсадлилигига амалий тадқиқотдан хоҳлаган мақсадни 
олишни катта эҳтимолини беради. 
3. Илмий ишланма – бу амалий тадқиқот натижаларини, 
тажриба моделларини яратишда ва ишлатиб кўришда, ишлаб 
чиқариш технологиясида, шунингдек, таълим технологияларини 
яратишда ҳамда мавжуд методологияни ёки техника-
технологияни мукаммаллаштиришда ва уларни амалий фаолиятда 
жорий этишдан иборатдир. 
Бу қайд этилган илмий тадқиқот турлари шартли бўлиб, бу 
учаласининг чегаралари ҳаракатчандир, яъни чегара қатъий эмас. 

---

228 
Айрим адабиётларда илмий тадқиқот ишларини шунга ўхшаш 
қуйидаги турларга ажратилади: 
1. Назарий. 
2. Назарий-тажрибавий. 
3. Тажрибавий. 
Фундаментал тадқиқот билан ишлаб чиқариш ўртасида 
(амалиёт ўртасида) узвий боғлиқ ҳолатлар мавжуд бўлади. Улар: 
амалий 
тадқиқот 
– 
илмий 
ишланмалар 
– 
ишланма 
лойиҳалаштиришлар. 
КЎРСАТМА: Ҳал қилиниши лозим бўлган муаммо бўйича 
илмий тадқиқот ишлари қуйидагиларга бўлинади: 

мақсадга эришиш йўлини ёки яратилиши лозим бўлган 
технологияларни очиб берувчи назарий-тажрибавий ишлар; 

янги яратиладиган технологиянинг тури кўриниши, шакли, 
усули, методологиясини яратишга бағишланган ишлар; 

дастлабки (априор) тажрибалар; 

технологиянинг оптимал вариантини яратишга бағишланган 
илмий тадқиқот ишлари; 

илмий тадқиқотни олиб бориш усулини яратишга 
бағишланган илмий ишлар.