Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

kuzatishga intilish tug‘diradi; mushohadaviy qiziqish -  bu qiziqish, nega 

bu  shunday,  degan  savolga javob  beradi  va fikr yuritishga y o ‘llaydi; 

estetik  qiziqish  —  bu  hodisalarga  badiiy  baho  berishni  ta 'minlaydi. 

Ikkinchi,  guruh  qiziqishlar qatoriga: yoqtiruvchi  qiziqish  — bu  qiziqish 

o ‘z  oila  a ’zolariga juda  yaqin  tanish-bilishlariga  qaratilgan  qiziqish; 

ijtimoiy qiziqish — odamlarning kengroq doirasinU jamiyatni,  o ‘z xalqini 

va  butun  insoniyatni bilishga qaratilgan qizisishdir.  Gerbart «xudoning 

visoliga yetish»ga qaratilgan diniy qiziqishni ham shu guruhga kiritadi. 

Uning  fikricha,  odamzod  o‘z  tarixining  boshlang‘ich  davrida bolalarga 

va  o‘spirinlarga  xos  narsalarga  va  faoliyat  turlariga  qiziqqan.  Shu 

sababli  deydi  u,  -   o4 quvchi-talabalarga  qadimiy  xalqlar  tarixi  va 

adabiyoti  doirasidan  olingan  va  tobora  murakkablashib  boradigan 

gumanitar bilimlar berish kerak.

Gerbart qadimiy tillarga va matematikaga ham juda  yuksak baho 

berdi,  shu  bilan  birga,  u  matematikani  asosan  tafakkumi  o ‘stirish 

vositasi deb,  «ruh uchun kuchli gimnastika» deb hisoblaydi.

Gerbart  ta’lim  bosqichlari  nazarivasini  ishlab  chiqdi,  bu  nazariya 

hamma  mamlakatlaming  pedagoglari  orasida keng  tarqaldi.  U  taiimni 

shaxsning psixik faoliyati qonunlariga muvofiqlashtirishga urinib ko‘rdi, 

bu  qonunlami  apperseptiv  jarayon  faoliyatining  mexanizmi  deb 

tushundi.

Gerbartning  fikricha,  taiim   jarayoni,  albatta,  o6rganilayotgan 

materialga  chuqur  kirish  (chuqurlashish)  va  taiim   oluvchining  o‘ziga 

chuqur  berilishi  (anglashi)  orqali  oiadi.  0 ‘z  navbatida  bu  -  

chuqurlashish va anglash, ko6ngil osoyishta boigan holatda yoki ko‘ngil 

harakatda bo‘ Igan holatda amalga oshirilishi mumkin.

Taiimning  to‘rt  bosqichi  mana  shundan  kelib  chiqadi5  hn 

bosqichlarga Gerbart:  1) ravshanlik,  2) assotsiatsiya,  3) tizim,  4)  metod 

debnomberdi.

Birinchi  bosqich  ravshanlik  bo ‘lib,  u  osoyishtalik  holatidagi 

chuqurlashishdir.  O ‘rganilayotgan  material shu  material  bilan  bog ‘liq 

bo ‘Igan  narsalarning  hammasidan  ajratib  olinadi  va  chuqur  ravishda 

ko ‘zdan kechiriladi.

Ikkinchi bosqich assotsiatsiya bosqichi bo ‘lib,  bu harakat holatidagi 

chuqurlashishdir.  Bunda  yangi  material  t aflim  oluvchida  mavjud 

bo ‘Igan narslarda,  kitoblar o ‘qiganda hosil qilingan, turmushdan va shu 

kabilardan olingan tasawurlar bilan bog ‘lanadi.

6 6 6

---

Uchinchi  bosqich  tizim  bosqichi  bo ‘lib,  bu  osoyishta  holatdagi 

anglashdir.  Bunda  o ‘quvchi-talabalar  qituvchi  rahbarligida  esa 

tasawurlar bilan  bog ‘langan yangi bilimlar asosida  ulosalar,  ta 'riflar, 

qonunlar qidiradilar.

To ‘rtinchi  bosqich  metod  bosqichi  blib,  bu  harakat  holatidagi 

anglashdir,  olingan  bilimlar  bunda  yangi  faktlar,  hodisalar  va 

voqealarga  tatbiq  qilinadi.  Uning fikricha,  bu  bosqichlar  tlimning 

borishidagi izchillikni belgilab beradi.

Gerbart  ta’limni  tasviriy  ta’lim,  analitik  ta’lim,  sintetik  ta’Iim 

deb uch turga bo‘ldi:

Tasviriy  ta’lim  cheklangan tarzda qo‘llaniladi,  lekin o‘z  chegarasi 

doirasida  uning  ahamiyati  juda  katta.  U  shaxsning  tajribasini  aniqlab 

olishni  va  bu  tajribani  to‘ldirishni  o‘z  oldiga  maqsad  qilib  qo‘yadi. 

0 ‘qituvchi  materialni  jonli,  obrazli  hikoya  qilib  berish  yo‘li  bilan 

o‘quvchi-talabalaming  bilimlarini  kengaytiradi.  Bunda  ko‘rsatmali 

vositalar katta rol o‘ynaydi.

Analitik  ta’lim  «ayni  bir  vaqtda  atrofni  o‘rab  turgan»  narsalami 

ayrim  narsalarga,  bu  narsalami  esa  tarkibiy  qismlarga,  bu  tarkibiy 

qismlami  ham  belgilarga bo‘lish vazifasini  o‘z oldiga qo‘yadi.  Yoshlar 

maktabga, 

akademik 

litsey, 

kasb-hunar 

kolleji, 

oliy 

ta’lim 

muassasalariga  kelganlarida  ulaming  boshlarida juda  ko‘p  tasawurlar 

bo‘ladi,  lekin  ulaming  ongida  bu  tasawurlar  qalashib  qolgan  bo‘ladi. 

Vazifa  shuki,  o‘qituvchi  rahbarligida  o‘quvchi-talabalaming  bu  flkrlari 

bo‘laklarga ajratilishi, tuzatilishi va takomillashtirilishi lozim.

Sintetik  ta’lim,  asosan,  yuqori  sinflarda  qo‘llaniladi.  0 ‘qituvchi 

yangi  materialni  bayon  qilar  ekan,  uni  tasvirlab  berish  bilan  cheklanib 

qolmaydi,  balki  umumiy  xulosalar  chiqaradi,  o‘quvchi-talabalarga 

bo‘lak-bo‘lak  holda  ma’lum  bo‘lgan,  ularning  ongida  bir-biridan 

alohida-alohida turgan turli tasawurlami bir butun holga keltirib, taqrib 

qiladi.  Gerbart  sintetik ta’limga  katta  ahamiyat  beradi.  Uning  fikricha,