Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

Mualliflar  mazkur  «Umumiy  pedagogika»  o ‘quv  qoHlanma- 

sining  I   kitobi  bo*yicha  bildirilgan  barcha  tanqidiy  mulohaza  va 

takliflarni minnatdorchilik bilan qabul qiladilar.

9

---

Ibob.  PEDAGOGIKA TARIXIFANINING UMUMIY ASOSLARI

1.1. PEDAGOGIKA TA’LIM-TARBIYA HAQIDAGIFAN

Insoniyat  tarixiga  nazar  tashlar  ekanmiz,  hamma  davrlarda  har 

tomonlama  barkamol  shaxsni  tarbiyalash  insoniyatning  azaliy  orzusi 

boiib,  ajdodlarimiz  ma’rifat,  ma’naviyat  va  madaniyatni  qanday  qilib 

yosh  avlodga o‘rgatish,  ulami  komillikka yetaklash yoilari,  usullari va 

qonun-qoidalarini  izlaganlar.  Darhaqiqat  insonning  ma’rifiy  va 

ma’naviy  komillikka  erishishi  tarbiya  deb  atalmish  ijtimoiy  hodisa 

orqali  amalga  oshirilgan.  Jamiyat  rivojlangan  sari  yetuk,  barkamol 

shaxslami  tarbiyalab  yetishtirish  ehtiyoji  ortib,  o‘zgarib,  yangilanib 

borgan.  Insoniyat  jamiyat  taraqqiyotining  turli  bosqichlarida  taiim- 

tarbiya  muassasalarini  yaratish,  yosh  avlodlami  o‘qitish  va  tarbiyalash 

sohasidagi  tajribalami  nazariy  jihatdan  anglash,  umumlashtirish  va 

hayotga tatbiq qilish jarayonida pedagogika fani shakllandi.

«Pedagogika»  atamasi  yunoncha  boiib,  «bola  yetak!ovchi» 

degan ma’noni bildiradi. Tarixiy manbalaming ko‘rsatishicha, qadimgi 

Yunonistonda  o‘z  xo‘jayining  bolalarini  sayr  qildirgan,  maktabga  olib 

boradigan qullami «boIa yetaklovchi», ya’ni tarbiyachini  «pedagogos» 

deb  atashgan.  Keyinchalik  esa  bolalar  taiim   tarbiyasi  bilan 

shug‘ullanishga  maxsus  tayyorlangan  o‘qimishli  donishmandlami 

«pedagog» deb atay boshlaganlar.

Shuningdek,  Yunonistonda  bolalaming  «donishmand»lar  bilan 

suhbatini esa «maktab» deb atashgan. Garchi «maktab» yunoncha so‘z 

boiib,  «bo‘sh  vaqt,  mehnatdan  dam  olish»  ma’nosini  anglatgan 

bo‘lsa-da,  hozirda  «maktab»  esa  taiim-tarbiya  muassasasi  sifatida 

xizmat  qilmoqda.  Pedagogika  tarixiga  nazar  tashlar  ekanmiz,  hozirgi 

0 ‘zbekiston hududidan topilgan eng qadimgi  asori atiqalar, o‘zbek xalq 

pedagogikasi,  zardushtiylik  dinining  muqaddas  kitobi  «Avesto»,  turkiy 

xalqlaming eng qadimgi yozma ma’rifiy yodgorliklari «Urxun — Enasoy 

yodgorliklari»  va  «Irq  bitiklari»,  islom  taiimotining  asosiy  manbalari 

Qur’oni  Karim  va  Hadislarda,  shuningdek,  tasawuf taiimotida  ilgari 

surilgan  komil  inson  tarbiyasi  va  taiim-tarbiyaning  mazmuniga  oid 

g‘oyalar  ma’rifiy-pedagogik  ahamiyatga  ega  boiibgina  qolmasdan, 

balki  pedagogikaning  fan  sifatida  shakllanishida,  taiim   va  tarbiya

10

---

mazmunining  boyib  borishida  hamda  komil  insonni  tarbiyalashda 

muhim manba ekanligi namoyon boiadi.

Sharq  qomusiy  olimlari  va  ma’rifatparvar  pedagoglari  Muso  al- 

Xorazmiy  «Al-kitob  al-muxtasar  fi-hisob  al-jabr  val-muqobala»,  Al- 

Kindiy  «Insoniy  bilimlar tasnifi»,  Abu  Nasr al-Forobiy  «Ixso  al-ulum» 

(«Ilmlar  tasnifi»)  va  «Fozil  odamlar  shahri»,  Abu  Ali  ibn  Sino 

«Donishnoma»,  «Tadbiri  manzil»  va  «Aqsom  al-ulum  aqliyya»,  Abu 

Rayhon  Beruniy  «Minerologiya»,  «Hindiston»,  «Saydona»,  Abu 

Abdulloh al-Xorazmiy  «Mafotih al-ulum»  («Ilmlar kaliti»),  Ismoil  al -  

Buxoriy  «Al-Jome’  as-sahih»  va  «Al-adab  al-mufrad»,  Abu  Iso  at- 

Termiziy  «Al-Jome’  as-sahih»,  Yusuf  Xos  Hojib  «Qutadg‘u  bilig», 

Kaykovus  «Qobusnoma»,  Zamaxshariy  « 0 ‘git  va  nasihatlaming  oltin 

shodalari», Najmiddin Kubro «Odob qoidalari», So‘fi Olloyor «Sabot ul- 

ojizin»  Burxoniddin  Zarnudjiy  « 0 ‘quvchiga taiim  yoiida yo‘llanma», 

Ahmad Yugnakiy «Hibat ul -haqoyiq», Amir Temur «Temur tuzuklari», 

Ulug‘bek  «Zij»  va  «Tarixi  arba’  ulus»,  Alisher  Navoiy  «Hamsa»  va 

«Mahbub  ul-qulub»,  Abdurazzoq  Samarqandiy  «Matlai  sa’dayn  va 

majmai bahrayn», Abdurahmon Jomiy «Bahoriston», Sa’diy «Guliston», 

Davoniy  «Axloqi  Jaloliy»,  Husayn Vaiz Koshifiy,  «Axloqi  Muhsiniy», 

Bobur  «Bobumoma»,  Abdulg‘oziy  «Shajarai  turk»  va  «Shajarai 

tarokima»,  Munis  Xorazmiy  «Munis  ul-ushshoq»  va  «Savodi  taiim», 

Muhammad  Sodiq  Qoshg‘ariy  «Odob  as-solihin»  («Yaxshi  kishilar 

odobi»),  Muhammadrizo  Ogahiy  «Ta’vizul-oshiqin»,  Furqat  «Ilm 

xosiyati», «Ko‘rgazma» va «Gimnaziya», So‘fi «Ustod», «Mudarris» va 

«Dars»,  Ahmad  Donish  «Navodirul  vaqoe»  («Nodir  voqealar»), 

Saidrasul  Saidazizov  «Ustodi  awal»,  Ali  Askar  Kalinin  «Muallimi 

Soniy», Munawar Qori  «Adibi awal»,  Abdulqodir Shakuri «Rahnamoi 

savad», 

Abdulla  Avloniy 

«Adabiyot  yoxud  milliy  she’rlar» 

(«Adabiyotdan  xrestomatiya»),  «Adibi  awal»,  «Ikkinchi  muallim»  va 

«Turkiy guliston yoxud axloq», Mahmudxo‘ja Behbudiy «Bolalar uchun 

kitob»,  «Islomning  qisqacha  ta’rifi»,  «Amaliyoti  islom»,  Sadriddin 

Ayniy  «Taxzib  us-sibyon»  («Bola  tarbiyasi»),  Abduxoliq  Usmon  Qori 

«Tahsil  ul-tavjid»,  «Yengil  adabiyoti»,  Muhammadjon  Qori  Naimjon 

«Odobli  bola»,  Rahimov  Muhammadjon  Mirza  «Taiimiy  hisob» 

(«Arifmetika  taiimi»),  Saidahmad  Siddiqiy  «Mir’ati  adab»  («Odob 

ko‘zgusi»),  Abdurauf  Fitrat  «Rahbari  najot»  va  «Sayyohi  hindi 

bayonoti»,  H.H.Niyoziy  «Qiroat»  («Yengil  adabiyot»,  « 0 ‘qish  kitobi» 

kabi  ma’rifiy-pedagogik  asarlarida,  G‘arbda  esa  Platon  «Davlat», 

Aristotel  «Siyosat»,  Yan Amos  Komenskiy  «Buyuk  didaktika»,  logann

11

---

Genrix  Pestolossi  «Gertruda  o‘z  bolalalarini  qanday  qilib  o‘qitadi», 

Iogann  Gerbart  «Tarbiya  maqsadlaridan  kelib  chiqqan  umumiy 

pedagogika»,  «Psixologiyani  pedagogikaga  tatbiq  qilish  to‘g‘risidagi 

xatlan>, «Pedagogikaga doir leksiyalar ocherki», Adolf Distverg «Nemis 

o‘qituvchilarini  o‘qitish  uchun  qo‘llanma»,  Konstantin  Dmitrievich 

Ushinskiy  «BolaIar dunyosi»,  «Muallimlar uchun qoilanma»,  «Kishi -  

tarbiya predmeti  sifatida»  («Pedagogik antropologiyadan tajriba»),  Lev 

Nikolaevich  Tolstoy  «Alifbe»  va  « 0 ‘qish  kitobi»,  Anton  Semenovich 

Makarenko «Pedagogik poema», «Ota-onalar kitobi», «Bolalar tarbiyasi 

to‘g‘risida  leksiyalar»,  «Ta’lim-tarbiya  tajribasidan  ba’zi  xulosalar», 

Vasiliy  Aleksandrovich  Suxomlinskiy  «Pavlish  maktabi»,  «Bolalarga 

jonim fido» kabi asarlarida va o‘zlarining ijodiy pedagogik faoliyatlarida 

pedagogikaning  bosh  masalasi  -   tarbiya  muammosi  va  taiim  

mazmuniga  turlicha  munosabat  bildirib,  pedagogika  taiim -tarbiya 

haqidagi fan ekanligini asoslab berdilar.

Qomusiy olim Abu Nasr Forobiy taiim  va tarbiyaga birinchi marta 

shunday ta’rif bergan edi:  «Ta’lim,  - degan  so‘z xalqlar va  shaharliklar 

o‘rtasida  nazariy  fazilatni  birlashtirish,  tarbiya  esa  shu  xalqlar 

o‘rtasidagi tug‘ma fazilat va amaliy kasb-hunar fazilatlarini birlashtirish 

degan so‘zdir.

Taiim faqat so‘z va o‘rgatish bilangina boiadi. Tarbiya esa, amaliy 

ish  tajriba  bilan,  ya’ni  shu  xalq,  shu  millatning  amaliy  malakalardan 

iborat 

boigan 

ish-harakat, 

kasb-hunarga 

berilgan 

boiishni, 

o^rganishidir)).1

Ma’rifat darg‘asi A.Avloniy  «Turkiy guliston yoxud axloq» asarida 

esa  pedagogika  fanini  aniq  va  tushunarli  qilib  ta’riflaydi:  «Tarbiya 

pedagogiya», ya’ni bola tarbiyasining fani demakdur...

«Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot -  yo mamot, yo najot — 

yo halokat, yo saodat -  yo falokat masalasidir...»2

Yuqoridagi  fikrlardan  kelib  chiqib,  pedagogika  tushunchasini 

tarixiy  taraqqiyotiga  quyidagi  umumlashgan  ta’rifni  bersak  boiadi: 

pedagogika  jamiyatning  taiim   va  tarbiyaga  boigan  ehtiyojini 

qondirishga yo‘naltirilgan ilm-fan va amaliy faoliyat sohasidir.

Pedagogika  tarixi  fani  predmeti  -   mustaqil  0 ‘zbekiston 

Respublikasida  taiim-tarbiyaning  jahon  xalqlari  pedagogik-tarixiy 

taraqqiyoti  bilan uzviy  bogiiq holda, yaxlit rivojlanish jarayoni  sifatida 

o‘rganishdan iboratdir.