Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

11.A.Karimov. Barkamol avlod -  0 ‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. -T.: «Sharq»,  1998,42-bet.

2 0 ‘sha joyda, 42-bet.

26

---

Ishlab  chiqarish kadrlar tayyorlash tizimida buyurtmachi va iste’molchi 

funksiyalarini  bajarib,  kerakli  yuksak  darajalarda  va  tegishli  sohalar 

uchun  kadrlar  tayyorlash,  qayta  tayyorlash  va  malaka  oshirish 

jarayonida faol ishtirok etadi.

Ishlab  chiqarishning  ehtiyojlari  kadrlar  tayyorlashga  boigan 

ijtimoiy  buyurtmani  shakllantiradi,  kasb-hunarga  tayyorlashning 

maqsadi,  vazifasi  va  mazmunini  aniqlaydi,  malakaviy  talablami  ilgari 

suradi,  zamonaviy  texnologiyalar  va  o‘qitish  shakllarini  tanlab  olish 

shartlarini  belgilaydi.  Ishlab  chiqarish  pirovard  natijada  kadrlaming 

sifati va raqobatbardoshligiga baho beradi.

Davlat  va  jamiyat  uzluksiz  taiim   va  kadrlar  tayyorlash  tizimi 

barcha  uchun  ochiq  boiishini  va  hayot  o^zgarishlariga  moslanuv- 

chanligini  ta^minlaydi.  Kadrlar  tayyorlash  sohasida  jahon  ilg6or 

tajribasini hisobga olish uzluksiz taiim  va kadrlar tayyorlash tizimining 

barcha jihatlariga daxldor boiib, uning rivojlanishi omillaridan biridir.

Jamiyat  taraqqiyotining  har  bir  bosqichida  ustoz,  muallim, 

o6qituvchi  zimmasiga  eng  muhim  vazifa  -   jamiyat  kelajagi  bo6lgan 

yoshlami  tarbiyalash,  ilm  berish  vazifasi  yuklatilgan.  Hatto  ibtidoiy 

jamoa  tuzumidayoq  yoshlami  tarbiyalash  muassasalari  tashkil  etilib, 

ularda  tajribali,  hayotni  ko6rgan  oqsoqollar  bolalami  tarbiyalaganlar. 

0 6qituvchilik  kasbini  paydo  bo6lishi  tarbiyaning  kelib  chiqishi  bilan 

bogiiqdir.

Ibtidoiy  jamoa  tizimida  kishilaming  mehnat  faoliyati  va  bunda 

tarkib  topgan  ijtimoiy  munosabatlar  tarbiyaning  vujudga  kelishi  uchun 

asosiy  shart bo6ldi.  Inson mehnat qurollari tayyorlay boshlagan davrdan 

boshlab  kishilik  jamiyati  paydo  bo6ldi.  Eng  oddiy  mehnat  qurollarini 

qo6llash  va  ulami  ongli  ravishda  tayyorlashning  tobora  kengayib  va 

murakkablashib  borishi  yosh  avlodga  mehnat  bilimlarini,  ko6nikma  va 

tajribalarini berish zaruratini tug6dirdi.

Dastlab bu hol  mehnat faoliyati jarayonida va butun  ijtimoiy  hayot 

qo6ynida ro6y berar edi.  Keyinchalik tarbiya inson faoliyati va ongining 

alohida sohasiga aylandi.

Yangi  tugilg^in  bolani  jamoadagi  keksalar,  oksoqollar  tarbiyalar- 

dilar.  Matriai*xat  taraqqiyotining  oxirlarida  bolalami  tarbiyalash  uchun 

yoshlar  uylari  paydo  boiib,  ularda  umg6  oqsoqollari  bolalarga  tarbiya 

berganlar.  Quldorlik  davrida  esa  quldorlarning  bolalari  uchun  maxsus 

maktablar  tashkil  etilgan.  Qadimgi  Yunonistonda  bolalarga  bilim 

beradigan  kishini  «didaskal»  («o4qitaman»,  «o6rgatamaii»  so6zidan 

olingan) deb ataganlar. Bolalarni maktabga tarbiyachilardan biri boshlab

27

---

borgan  yoki  sayrlarga  olib  chiqqan,  bunday  tarbiyachi  «pedagog» 

(«raupe»  — bola,  «adoyeup»  — yetaklamoq  so ‘zidan  olingan)  deb  atal- 

gan.  Bu  tushunchalar  hozirda  ham  qituvchiga  nisbatan  ishlatiladi, 

lekin uning mohiyati boshqacha ahamiyat kasb etadi.

Har bir jamiyatda ham pedagog,  o‘qituvchi, tarbiyachilarga yoshlar 

murabbiysi  sifatida katta hurniat bilan qarab kelingan.  Ayniqsa,  bizning 

mustaqil  yurtimizda  o‘qituvchiga  hurmat-e’tibor  va  unga  qo‘yilgan 

mas’uliyat ham nihoyatda oshib boimoqda.  Bu o6rinda respublikamizda

1  oktyabrni  «Ustoz  va  murabbiylar  kuni»  deb  e’lon  qilinganligini 

ta’kidlab o‘tish joiz.

Ma’lumki,  «shaxs  va  davr»  yoki  «davr  va  shaxs»  munosabati 

muammolari tahlilida uchta holat bo‘lishi mumkin:

Birinchidan, shunday shaxslar bor -  ular davr bilan hamnafas, o4zi 

yashagan zamonning yalovbardori sifatida namoyon boiadi.

Ikkinchi  toifa  shaxslar  o4z  davrining  ruhi,  maqsad  va  vazifalarini 

anglay olmaydi, ya’ni zamondan orqada qoladi.

Uchinchi  toifa  insonlar  yetakchilar  sanalib,  ular  voqelikdan  o‘zib 

ketadi,  ayni  paytda  o'z  davrining  ruhini  chuqur  his  etadi  va  anglaydi. 

Bunday  shaxs  hayotiy  qarashlari,  g‘oyasi  va  faoliyat  yo‘nalishida 

kelajakni ko‘ra oladi.

0 ‘qituvchi  shunday  yetakchilik  xususiyatiga  ega  boigan, 

ma’naviyati  yuksak  shaxs  boiishi  va  shunday  shaxsni  tarbiyalashi 

lozim.  Shaxsning  ma’naviy  olami  yuqori  boisa,  tabiiy  ravishda  bu 

uning  amaliy  faoliyatida  ham  o‘z  ifodasini  topadi,  uning  g‘oyalari 

jamiyatga singadi.

Abu  Ali  ibn  Sinoning  fikricha:  « 0 ‘qituvchi  matonatli  sof vijdonli, 

rostgo6y, bolani tarbiyalash yoilarini, axloq qoidalarini yaxshi biladigan 

odam  boim ogi  lozim.  Muallim  o‘quvchining  butun  ichki  va  tashqi 

dunyosini o‘rganib, uning aql qatlamlariga kirmogi lozim».

« 0 4qituvchi  -   deydi  al-Forobiy,  -   o6z  or-nomusini  qadrlashi, 

adolatli  bo6lmog4i  lozim.  Ana  shundagina  u  insonlikning  yuksak 

darajasiga ega boiadi va baxt chqqisiga erishadi», deb ta’kidlaydi.

Yusuf  Xos  Hojib  «A’zolar  kasalligi  bilan  yuzlarcha,  minglarcha 

odamlar  halok  blsalar,  nodonlik,  bilimsizlik  tufayli  o‘n  ming  va yuz 

minglarcha odamlar halok  boiadilar», -  deb ta’kidlashi bejiz emas.

Ulug6  mutafakkir  Alisher  Navoiy  ham  o‘qituvchining  yoshlarga 

ta’sir  o‘tkazish  mehnatini  xolisona  baholab:  «Agar  shogird  nodonlikka 

erishsa  ham  unga (muallimga)  qulluq  qilsa  arziydi»,  «Haq  yo6lida kim 

senga bir harf o6rgatmish ranj ila», -deydi.

28

---

Nasriddin Tusiy o‘zining « 0 ‘qituvchiiami tarbiyalash to‘g‘risidagi» 

nomli  asarida:  « 0 ‘qituvchi  nutqi  hech  qachon  va  hech  qayerda 

zaharxandali,  qo‘pol  yoki  qattiq  bo‘lishi  mumkin  emas.  Dars  paytida 

o‘qituvchining o‘zini tuta olmasligi ishni buzishi mumkin», -  deydi.

Mamlakakimizda  «Kadrlar  tayyorlash  Milliy  dasturi»ni  hayotga 

tatbiq  etish  jarayonida  o‘qituvchining  yosh  avlodga  ta’lim  va  tarbiya 

berishda jamiyat oldidagi javobgarligi yanada ortib boraveradi.

Zamonaviy  o‘qituvchi  ijtimoiy  pedagog-psixolog  boiishi  lozim. 

Shuning uchun ham u yoshlar o‘rtasidagi  o‘zaro  munosabatlami yoiga 

sola  olishi, jamoada  ijtimoiy-psixologik  mexanizmlardan  foydalanishni 

bilishi zarurdir.

Jamiyatning  o‘qituvchilik  kasbiga  qo‘yadigan  asosiy  talabalari 

quyidagilardan iboratdir:

-   shaxsni  ma’naviy  va  ma’rifiy  tomondan  tarbiyalashning,  milliy 

uyg‘onish mafkurasining hamda umuminsoniy boyliklaming mohiyatini 

bilishi,  yoshlami  mustaqillik  g‘oyalariga  sodiqlik  ruhida  tarbiyalashni 

bilishi, o‘z vatani tabiatiga va oilasiga boigan muhabbati;

-   keng  bilim  saviyasiga  ega  boiishi,  turli  bilimlardan  xabardor 

boiishi;

-   yoshlar  pedagogikasi,  psixologiyasi,  ijtimoiy  psixologiya  va 

pedagogika,  yoshlar  fiziologiyasi  hamda  maktab  gigienasidan  chuqur 

bilimlarga ega boiishi;

-   o‘zi  dars  beradigan  fan bo‘yicha mustahkam bilimga ega boiib, 

o‘z  kasbi  sohasida jahon  fanida  erishilgan  yangi  yutuqlardan  xabardor 

boiishi;

-   taiim  va tarbiya metodikasini egallashi;

-   yoshlami  bilishi,  ulaming  ichki  dunyosini  tushuna  olishi, 

empatiya, his-tuyg‘ulariga ega boiishi;

-   pedagogik  texnikani  (mantiq,  nutq,  taiimning  ifodali  vositalari) 

va pedagogik takt (nazokat)ga ega boiishi;

-   o‘qituvchining  o‘z  bilim  va  pedagogik  maqoratini  doimiy 

ravishda oshirib borishi va h.k.

Har  bir  o‘qituvchi  ana  shu  talablarga  eng  yuqori  darajada  mos 

keladigan boiishiga intilishi kerak.

0 ‘qituvchiga jamiyat tomonidan qo‘yiladigan talablar,  turli  xildagi 

ijtimoiy  kuzatishlar,  pedagogning  individualligi,  uning  shu  tariqa 

talablarga javob  berishga  subyektiv tayyorligi  muayyan  o‘qituvchining 

pedagogik faoliyatga naqadar tayyorligidan dalolat beradi.

29

---

Shunday qilib,  «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»asosidagi  taiim- 

tarbiyani zamonaviy konsepsiyasidan maqsadlar juda ko‘p.  Birinchidan, 

bu  maqsad  va  vazifalaming  to ia   amalga  oshishi  mamlakatimizdagi 

ijtimoiy- siyosiy muhitning o6zgarishiga olib keladi, jamiyatda barkamol 

insonlar vujudga keladi.

Ikkinchidan,  Yurtboshimiz  ta’kidlaganidek:  «Ta’limmng  yangi 

modeli  ishga  tushgach,  insonning  hayotdan  o6z  ©6rnini  topish 

jarayoni  tezlashadi.  Taiimning  yangi  modeli  jamiyatda  mustaqii 

flkrlovchi  erkin  shaxsning  shakllanishiga  olib  keladi...  Taiimnmg 

yangi  modeli  jamiyatimizning  potensial  kuchlarini  ro6yobga 

chiqarishda juda katta ahamiyat kasb etadi»\

Xuddi  shunday  jamiyatimizning  «Kadrlar  tayyorlash  Milliy 

dasturi»dan  ko‘zlagan taiim-tarbiyani zamonaviy konsepsiyasida ilgari 

surilgan  masalalarga,  taiim-tarbiya  tizimidagi  ishlar  samarasiga  va 

avvalo,  o‘qituvchiga  ham  bogiiqdir.  Ocz  davrining  ruhini  chuqur 

anglagan,  kelajakni  ko‘ra  bilgan  shaxslami  tarbiyalash  qituvchi 

tarbiyachilaming  bosh  vazifasidir.  0 ‘qituvchi 

va  ocquvchi-talaba 

munosabatidagi  majburiy  itoatkorlik  o4mini  olgan  intizom  egallashiga 

erishmogimiz  darkor.  0 4qituvchining  bosh  vazifasi:  o‘quvchi- 

talabalarda mustaqil  fikr yuritish ko‘nikmalarini  hosil  qilishdan  iborat. 

Ularda  mustaqil  tafakkur  qirralarini  shakllantirish  va  rivojlantirish  eng 

muhim taiim-tarbiyaviy ish boiib hisoblanadi.

«Kadrlar  tayyorlash  Milliy  dasturi»ni  amalga  oshirish 

bosqichlari.  O^zbekistonning «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»  1997- 

yilning  29-avgustida  qabul  qilingan  boiib,  u  besh  boiimdan  tashkil 

topgan.  Dasturning  ikkinchi  boiimida  dastuming  maqsad  va vazifalari 

bilan  birga  uni  ro4yobga  chiqarish  bosqichlari  ham  ko‘rsatib  berilgan. 

Dastuming  maqsad  va  vazifalarini  ketma-ket  uch  bosqichda  amalga 

oshirish ko‘zda tutilgan.

Birinchi  bosqich  1997-2001-yilIarni  ocz  ichiga  qamrab  olgan 

boiib,  unda  mavjud  kadrlar  tayyorlash  tizimining  ijobiy  salohiyatini 

saqlab  qolish  asosida  ushbu  tizimni  isloh  qilish va  rivojlantirish  uchun 

huquqiy,  kadrlar  jihatidan,  ilmiy-uslubiy,  moliyaviy-moddiy  shart- 

sharoitlar  yaratish  kzda  tutilgan  edi.  Bu  bosqichda  «Taiim 

to‘g‘risida»gi  qonuni  asosida  taiim   tizimi  va  mazmuni  qayta  ko‘rildi, 

umumiy  o‘rta  va  oliy  taiim   uchun  DTSlar  yaratildi,  taiim   jarayoni 

didaktik va axborot  taiimotining yangi avlodini  ishlab chiqish va joriy