Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

teng bo‘lib, u -  (10 + X) /3 + X bo‘lgani  uchun  bundan  10/3=-2/3*x 

va x=5

2-masala.  Yafot  etgan  kishining  xotini,  uning  bitta  ota va  onadan 

ikki ukasi va ikki  singlisi  qolgan va u boshqa bir odamga  o‘z molining 

to‘qqizdan  birini  vasiyat  qilgan.  Qoidasi  bunday:  agar  sen  merosning 

bo‘laklarini  qirq  sakkiz  qismdan  iborat  desang,  uning  (sanog‘ini) 

aniqlagan bo‘lasan. Sen bilasanki, agar molning hammasidan to‘qqizdan 

birini 

ayirsang, 

sakkizdan 

to‘qqizi 

qoladi 

va 

ayrilayotgan 

qolayotganning  sakkizdan  biriga  teng.  To‘qqizdan  sakkizta  uning 

sakkizdan  birini  qo‘sh va qirq  sakkizta  uning  sakkizdan  birini,  bu  olti, 

qo‘sh,  bu  bilan  sening  moling  to‘liq  bo‘ladi.  Ellik  to‘rt  hosil  bo‘ladi. 

To‘qqizdan  biri  vasiyat  qilingan  kishi  bundan  oltisini,  ya’ni  butun 

molning  to‘qqizdan  birini  oladi.  Qolganini,  ya’ni  qirq  sakkizni 

merosxo‘rlar orasida ulaming ulushiga ko‘ra taqsimlanadi.

1- izoh.  Islomda meros taqsim qilish huquqi shariat qonuniga ko‘ra 

belgilangan  bo‘lib,  unga  Qur’oni  Karimdagi  «Niso»  surasining  11-12- 

oyatlari  asos  qilib  olingan:  «Alloh  farzandlaringizga  (tegishli  meros) 

haqida  bir  o‘g‘il  uchun  ikki  qiz  ulushi  barobarida  meros  berishni  amr 

qilur.  Agar  merosxo‘rlar  ikkidan  ortiq  bo‘lsa,  ularga  yer  qoldirgan 

narsaning uchdan ikkisi,  agar yakka qiz bo‘lsa,  unga (merosning) yarmi 

tegur.  Agar  marhumning  farzandi  bo‘lsa,  ota-onasining  har  biriga 

qoldirgan merosidan oltidan biri tegur. Endi agar farzand bo‘lmay, faqat 

ota-onasi (merosxo‘r)  bo‘lsa,  u holda onasiga uchdan bir tegur (qolgani 

otasiga qoladi). Agar uning aka-ukalari bo‘lsa, onasiga oltidan biri tegur. 

(Qolgan  qismi  otasiga tegadi,  zero,  marhumning  aka-ukalarini  yedirib- 

kiydirish  va  uylab-joylash  otaning  zimmasidadir.  Bu  taqsimotlar). 

Marhum  qilgan vasiyat  va  uning  qarzlari  ado  etilganidan  keyin  bo‘lur. 

Ota-onalaringizning  qaysi  birlari  sizlar  uchun  foydasi  teguvchiroq 

ekanini  bilmaysizlar.  (Binobarin  o‘zingizga  qolsa,  meros  taqsimotini 

ham  adolat  bilan  hal  qila  olmaysiz.  Shu  boisdan  kimga  qancha  meros 

tegishi) Alloh tomonidan qat’iy  farz qilib qo‘yildi.  Albatta, Alloh bilim 

va  hikmat  egasi  bo‘lgan  zotdir.  Sizlarga  xotinlaringiz  qoldirgan 

merosdan  — agar  ulardan  farzand  qolmagan  bo‘lsa,  yarmi  tegur.  Endi 

agar  ulaming  farzandlari  qolgan  bo‘lsa,  sizlarga  ulaming  merosidan 

to‘rtdan  bir  tegur.  (Bu  taqsimot)  marhuma  qilgan  vasiyat  va  uning

248

---

qarzlari  ado  etilgandan  keyin  boiur.  Ularga  (xotinlaringizga)  sizlar 

qoldirgan merosdan agar -  sizlardan farzand qolmagan boisa -  to‘rtdan 

bir tegur. Endi agar sizlaming farzandingiz qolgan boisa, ularga sizning 

merosingizdan sakkizdan bir tegur. (Bu taqsimotlar) sizlar qilgan vasiyat 

va  qarzlaringiz  ado  qilingandan  keyin  boiur.  Agar  merosi  qolayotgan 

erkak yoki ayolning na ota va na onasi boimay, (ona tomonidan) bir aka 

yoki ukasi yoxud bir opa yoki singlisi qolgan boisa, ulaming ikkovidan 

har  biriga  oltidan  bir  tegur.  Endi  agar  ular  birdan  ortiq  boisalar,  ular 

merosini  uchdan  bir  hissasiga  teng  sherik  boiur.  (Bu  taqsimotlar) 

merosxo6rlari  zarar  yetkazmaydigan  holda  qilingan  vasiyat  va  qarzlar 

ado qilingandan keyin boiur».

Demak,  Islomda  meros  ulashishning  sha’riy  huquqiga  ko6ra,  onasi 

molning  oltidan  bir  qismini,  xotini  sakkizdan  bir  qismini  olgani  uchun 

kerakli  yoki  zaruriy  meros,  ya’ni  onasi,  xotini,  aka-ukalari  va  opa- 

singillariga qoldirgan  merosi  48  qismga boiinadi,  bundan  sakkiz qismi 

onasiga,  6  qismi  xotiniga  tegadi,  qolgani  esa  aka-uka,  opa-singillar 

orasida  taqsim  qilinadi.  Kerakli  meros  9  dan  8  qism  boigani  uchun 

butun mol 8 dan 9 ko6paytiruv 48 barobar 54 qismga boiinadi, bundan 9 

qismi-vasiyat qilingan kishiga tegadi,  8 qismi onasiga,  6  qismi xotiniga, 

qolgan qismlari esa aka-uka va opa-singillar orasida taqsim qilinadi.

Umuman olganda, shariat va islom huquqshunosligida meros taqsim 

qilishda  bunday  murakkab  masalalami  hal  qilish  qozilaming  qoiidan 

kelmasdan,  ular  madrasada  maxsus  tayyorlangan  «Faroyiziyon»larga, 

ya’ni  «meros  boiuvchi»  matematiklarga  murojaat  qilishga  majbur 

boiardilar.  Shu  jihatdan  Muhammad  al-Xorazmiyning  «Al-kitob  al- 

mwctasar fi-hisob al-jabr va-l-muqobala»)  asarining «Vasiyatlar kitobi» 

qismi  kvadrat  tenglamalar  orqali  shunday  meros  taqsim  qilishning 

murakkab  masalalarini  hal  qilishga  moijallangan  qoilanma  desak 

boiadi.  Chunki  al-Xorazmiyning  bu  asari  uzoq  vaqt  Sharq 

mamlakatlarida  madrasalarda  meros  taqsim  qilishning  ilmiy  va  amaliy 

nazariyasini biluvchi mutaxassislar, ya’ni «Faroyiziyon»lar tayyorlashda 

asosiy qoilanma vazifasini bajarib keldi.

3-masaia.  Bir  kishi  oiadigan  kasal  boia  turib,  bir  ayolga  yuz 

dirhamga uylandi  va uning  bundan  boiak moli yo‘q  edi,  ayolning  o‘zi 

baravar  mahri  o‘n  dirham  edi.  So‘ngra  ayol  oidi,  u  molining  uchdan 

birini  vasiyat  qilgan  edi.  Keyin  eri  oidi.  Qoidasi  bunday:  u  ayoldagi 

yuzdan  uning  mahrini,  ya’ni  o‘nni  ayir.  Unda  to‘qson  dirham  qoladi, 

vasiyat qilganini ana shundan hisoblanadi. Vasiyat qilganni narsa deb ol 

va  uni  shunday  ayir.  Narsasiz  to‘qson  qoladi.  Ayolning  qoiida  o6n

249

---

dirham  va  narsa  qoladi.  U  o‘z  molining  uchdan  birini,  ya’ni  uch  -   u 

uchdan  bir  dirham  va  uchdan  bir  narsaning  vasiyat  qilgan.  Olti-yu 

uchdan ikki dirham va uchdan ikki narsa qoladi. Bundan eri merosining 

o‘ziga qaytadigan -  yarmi, ya’ni -  uch -  u uchdan bir dirham va uchdan 

bir  narsa.  Erining  merosxo‘rlari  qoiida  narsaning  uchdan  ikkisisiz 

to‘qson uch -  u uchdan dirham qoladi. Mana shu xotini merosining ikki 

baravaridir,  ya’ni  narsa,  chunki  xotin  eri  qoldirgan  merosning  uchdan 

birini vasiyat qilishga haqi  bor.  Uning vasiyat qilganining  ikki  baravari 

ikki  narsadir.  To‘qson  uch  -  u  uchdan  birni  uchdan  ikki  narsa  bilan 

toidir va buni ikki narsaga qo‘sh.  Hosil boiadi: to‘qson uch - u uchdan 

bir dirham ikki-yu uchdan ikki narsa teng. Bitta narsa shuning sakkizdan 

uchi, ya’ni o‘ttiz besh dirhamdir.

1-  izoh.  Mahr -   islom  shariat  huquqida  uylanuvchi  kishi  ayolning 

«mahriga  iushgan»  pulni  toiashi  kerakligi  qonuniylashtirilgan  boiib, 

ayol  esa  o‘z  «mahriga  tushgan»  pulni  xohlaganicha  sarflash  huquqiga 

egaboigan.

2. 

Ayol vasiyat qilayotgan narsani X desak, mahri bilan birga 10+X 

boiadi,  erining qaramogidagi  pul esa 100-(10+X)~90-X boiadi.  Ayol 

o‘z  molining uchdan  birini  vasiyat qilishi  mumkin,  bu  3  dan  1  (10+X) 

boiadi.  Eriga  undan  qolganining  yarmi,  ya’ni  3  dan  1  (10-X)  tegadi, 

qolganning  ikkisi  yarmini  ayolning  vorislari  oladi.  Shuning  uchun 

erining vorislariga 90X+3 dan 1 ayiruv (10+X) tegadi. Boshqa jihatdan, 

xotin  eridan  qolganning  faqat  uchdan  biriga  egalik  qilishi  mumkin 

boigani  uchun  erining  vorislariga  2X  tegadi.  Shuning  uchun  90-X+3 

dan 1 (10+X)-2X, ya’ni X-35 boiadi.

Xulosa  qilib  aytganda,  Muhammad  al-Xorazmiyning  matematik 

asarlaridagi  meros taqsim qilishga  doir masalalar qaysi  zamonda,  qaysi 

davrda  boimasin,  na  faqat  musulmon  huquqi  uchun,  balki  hozirgi 

kundagi  huquqshunoslik  fani  taraqqiyoti  uchun  ham  nazariy  va  amaliy 

ahamiyatga egadir.1

Sharqning  buyuk  qomusiy  olimi  «Muaiiimi  soniy  (Ikkinchi 

muaiiim)  Abu Nasr Forobiy (873-950) taiim-tarbiyaga bagishlangan 

«Fozil odamlar shahri»f  «Ilmlarning kelib chiqishi» asarlarida barkamol 

shaxsni  tarbiyalashda  nimalarga  e’tibor  berish  zarurligi,  taiim   bilan 

tarbiya birligi haqida qimmatli fikrlar bildiradi.

Forobiy  «Baxt-saodatga  erishuv  to ‘g ‘risida»  nomli  risolasida 

taiim-tarbiya  birligi  haqida  fikr  yuritar  ekan,  unda  taiim   berish