Maktabgacha yoshdagi

Bola shaxsining ma’naviy jihatdan shakllanishida ijobiy va 

salbiy xususiyatlarning o‘rni. Bola shaxsining ma’naviy rivoj-

lanishi quyidagilardan tashkil topgan: axloq me’yorlarini bi-

lish, axloqiy odatlar, axloq me’yorlariga bo‘lgan emotsional 

munosabat va bolaning o‘zining ichki holati. 

Bola shaxsining to‘g‘ri shakllanishi uchun, birinchi navbat-

da, axloqiy me’yorlarni bilishi katta ahamiyat kasb etadi. Ilk 

va maktabgacha yosh davrida bola atrofidagi insonlar (kattalar, 

tengdoshlar va boshqa yoshdagi bolalar) bilan muloqot orqali 

axloqning ijtimoiy me’yorlarini egallaydi. Me’yorlarni egallash, 

birinchidan, bola uni tushuna boshlashi hamda mohiyatiga yeta 

boshlashini nazarda tutadi. Me’yorlarni egallash, ikkinchidan, 

bolaning keyinchalik boshqa insonlar bilan muloqoti davomi-

---

391

da axloqiy odatlari paydo bo‘la boshlaydi. Bola emotsional his 

qi linadigan odatiy qilmishlarini buzgan holda harakat qilsa, 

bu unda noqulaylikni keltirib chiqaradi. Me’yorlarni egallash, 

uchin chidan, bolaning ushbu me’yorlarga bo‘lgan ma’lum bir 

psixik munosabatga kirishishini ifodalaydi. Axloqiy me’yorlar 

va ularni bajarishga bo‘lgan aqliy va axloqiy munosabat bolalar-

da kattalar bilan muloqot davomida rivojlanadi. Katta odam lar 

bolalarga ma’lum bir axloqiy xatti-harakatning to‘g‘riligi yo-

ki kerakligi haqida fikrlashga yordam beradilar, katta odam-

lar bolaning ma’lum bir xatti-harakatiga nisbatan o‘z munosa-

bati bilan ko‘rsatma beradi. Katta odamlarga hissiy bog‘liqlik 

zamirida bolada tan oli nishga intilish rivojlanadi. 

Kattalar tomonidan tan olinishga intilish va tan olinish bola-

ning eng muhim ehtiyojlaridan biridir. Uning jamiyat ijtimoiy 

talablariga javob berishi o‘z yutuqlariga yuqori baho berili shiga 

bo‘lgan intilishiga asoslanadi. Katta bog‘cha yoshida yangi ijti-

moiy mazmundagi harakat va faoliyatga bo‘lgan motivlarning 

ko‘rinishi sodir bo‘ladi. Bu davrda butun motivatsion soha qay-

ta quriladi, shu jumladan tan olinishga bo‘lgan ehtiyojning vu-

judga kelishi o‘zgaradi. Bolalar o‘zlarining intilishlarini yashira 

boshlaydilar, o‘z-o‘zini ochiq maqtash kamdan kam hollarda-

gina uchraydi. Tan olinishga bo‘lgan intilishning amalga oshi-

rilmasligi, bola ataylab yolg‘onni o‘ylab topishi yoki maqtani-

shi kabi noma’qul xatti-harakat turlariga olib kelishi mumkin.

Maktabgacha yoshda tan olinishga bo‘lgan ehtiyoj bolada-

gi o‘z axloqiy sifatlariga ishonch hosil qilishida ko‘rinadi. Bola 

o‘zining kelgusi harakatlariga nisbatan boshqalarning muno-

sabatini tasavvur qiladi va bunda u insonlar undan minnatdor 

bo‘lishlari, uning yaxshi ishlarini tan olishlarini xohlaydi. Tan 

olinishga bo‘lgan intilishni amalga oshirishga ehtiyoj bolalar-

ning o‘z faoliyatlari natijalarini hamda shaxsiy yutuqlari-

ni baholash maqsadida kattalarga yanada ko‘proq murojaat 

qilishlarida ko‘rinadi. Bunday holatda bolani qo‘llab-quvvat-

lash juda muhim. Bolaga hech qachon: «Sen buni qila ol-

maysan», «Sen buni bilmaysan», «Qo‘lingdan kelmaydi», «Be-

korchi sa vollar bilan boshimni qotirma» va hokazo qabilidagi 

iboralarni qo‘llamaslik kerak. Kattalarning bunday hurmat-

---

392

siz iboralari bolada o‘z imkoniyatlariga nisbatan ishonchsiz-

likni keltirib chiqaradi. Bolada nomukammallik kompleksi, 

o‘zining ojiz ligi hissi paydo bo‘ladi. Nomukammallik kom-

pleksi – insonning eng murakkab axloqiy kamchiliklaridan 

biri bo‘lib u boshqa insonlar bilan muloqotga kirishishni mu-

rakkablashtiradi hamda og‘ir ichki hissiyotini keltirib chi qa-

radi. 

O‘g‘il va qiz bolalar