VITAMINLAR. BOLALARNI TO‘G‘RI RIVOJLANIShI UChUN
VITAMINLARNING AHAMIChTI. GIPO- VA AVITAMINOZLAR
SEMIOTIKASI
Vitaminlar. Vitamin yetishmasligi uning organizmga iste‘mol miqdoridan
sarflanayotgan miqdori ortib ketganda kuzatilib dastlabki patologik siljishlarga olib
keladi
(modda almashinuvining izidan chiqishi, funksional buzilishlar).
Organizmda vitamin yetishmasligining darajasiga va bu holatning davom
etish vaqtiga bog‗liq ravishda patologik jarayon rivojlanadiki, uning aks etishiga
qarab gipovitaminoz va avitaminoz holatlari farqlanadi. Xar xil vitaminning gipo-
va avitaminozlari o‗ziga xos klinik bioqimyoviy ko‗rinishlarga egaki, bundan
tashxis qo‗yishda foydalaniladi.
Avitaminozlar uzoq vaqt ancha mikdorda vitamin yetishmasligi evaziga
yuzaga chikib, anik klinik ko‗rinishlarda kechadi (singa, raxit, beri-beri, pellagra
va boshqalar). Gipovitaminozlar esa nisbatan qisqa vaqt va kam mikdorda vitamin
yetishmasligida yuzaga chikadi va nomaxsus klinik ko‗rinishlar bilan tavsiflanadi.
Lekin organizmda katta bioqimyoviy o‗zgarishlar bilan kechadi (qon va siydikda
vitaminlar miqdorining kamayishi, vitaminlarga bog‗liq fermentlar faolligini
o‗zgarishi). Hozirgi vaqtda avitaminozlar deyarli yo‗kotilgan bo‗lsada,
gipovitaminozlar shifoqorning amaliyotida tez-tez uchrab turadi.
Ko‗pincha bir necha vitaminlarning yetishmasligi kuzatiladi, lekin bunda
biror bir vitamin yetishmasligi kasallik belgilarida asosiy o‗rinni egallaydi.
Gipo- va avitaminozlarning asosiy sabablari quyidagilar:
Vitaminlarni ovqat bilan tushishidan iborat ekzogen yoki birlamchi sabab.
Bu sabab ko‗p uchraydi.
Vitamin o‗zlashtirilishi buzilganda yoki ularga bo‗lgan talab keskin ortganda
yuzaga chikadigan endogen yoki ikkilamchi sabablar (homiladorlik stress, keskin
jismoniy zo‗riqish, ishlab chikarishning zararli omillari, yuqumli kasalliklar, ichki
va endoqrin a‘zolarning kasalliklari, intoqsikatsiya va boshqalar).
Vitaminlar almashinuvi va vazifalarini irsiy buzilishdan iborat tug‗ma
sabablar.
Gipo- va avitaminozlarning sabablarini to‗liqroq holda ko‗rib chikamiz.
Tayyog‗ ovqatda ba‘zi vitaminlarning kamayishiga asosiy sabablar:
A) maxsulotlarni, ayniqsa meva va sabzavotlarning noto‗g‗ri saklash
natijasida vitaminlar parchalanadi (asosan vitamin S).
B) xar doim bir xilda ovqatlanish, xususan ko‗p vitamin (S, RR va
boshqalar) tutuvchi meva sabzavotlarning kam iste‘mol qilish;
V) maxsulotlarni ovqat tayyog‗lash jixatidan qayta ishlanishi qoidalarining
buzilishi, kaysiki bu qonikarsiz saklanish bilan uygunlikda tayyog‗ ovqatdagi
vitaminlar sonining keskin kamayishiga olib keladi;
G) tayyog‗ ovqatlarni noto‗g‗ri saklash va o‗z vaqtida iste‘mol kilmaslik;
D) texnologik qayta ishlangan, qonservalangan, natijada vitaminlarning ko‗p
qismini yo‗qotgan maxsulotlarni iste‘mol qilishning ortishi;
Ye) aholining ko‗pchiligida energiya sarfini keskin kamayishi mexnatini
mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish, transport va kommunal xizmatning
341
rivojlanishi natijasida kam ovqatlanish vitaminlarni ham kam qabul qilishga olib
keladi. Bu ayniqsa aholining organizmi himoya moslashuvi kobiliyatini oshiruvchi
extiyoji baland, kasbi mexnat va tashqi muxitning zararli ta‘siri, shuningdek asabiy
ruxiy zo‗riqishlar bilan bog‗liq katlamlari o‗rtasida ancha sezilarlidir;
J) dexqonchilik mineral o‗g‗itlarni xaddan tashqari ishlatish tufayli
yetishtirilgan maxsulotlarda vitaminlar miqdori kamayishi;
Z) energiya sarfini tozalangan yuqori kaloriyali deyarli vitaminsiz
maxsulotlar (qand, oq non, ba‘zi yog‗lar) hisobiga koplash.
Gipovitaminozlarning oldini olishni asosiy tadbirlardan biri aholi orasida
ratsional ovqatlanish haqida tushuntirish ishlari olib borishdir. Ammo bu ish tibbiy
xodimlar tomonidan hali ham yetarlicha amalga oshirilmayapti, buning ustiga
ovqatlanish gigienasidan xabardor qishilar ham maxsulotlardagi vitaminlarning
miqdori va qayta ishlanganda yo‗qotiladigan miqdori haqida ko‗rsatmalar yo‗qligi
tufayli o‗zining ovqatlanishini ratsional yo‗lga qo‗ya olmayapti. Haligacha
mamlakatimizda
oziq
maxsulotlaridagi
vitaminlarga
Davlat
Standarti
belgilanmagan,
qadoqlangan
tayyog‗ maxsulotlarda vitaminlar miqdori
ko‗rsatilmagan, bu ish qator chet davlatlarda juda yaxshi yo‗lga qo‗yilgan bo‗lib,
sog‗likni saklash ishida katta o‗rin tutadi.
Yuqoridagi va boshqa ba‘zi sabablar aholi orasida, jumladan bolalar orasida
ham gipovitaminozlar sonining keskin ortishiga olib keladi. Bir qancha
mintakalarda (Markaziy Rossiya, Garbiy va Sharkiy Sibir, Ukraina, Kozogiston,
Kavkaz, O‗rta Osiyo) mamlakatlari aholisi tekshirilganda vitaminlarga muxtojlik
keng tarkalganligi, qish baxor davrida esa kuchayishi kuzatiladi. Qish-baxor
davrida aholi guruxlari orasida askorbin kislota yetishmasligi tavsiya kilingan
me‘yog‗dan 25-75%, V gurux vitaminlari esa 20-60 % ga ortgan. Aholining ba‘zi
katlamlari orasida tekshirilganlarning 80-90 % yetishmovchilikning me‘yog‗dan
ortishi 50-60 % ni tashqil kilgan.
V
1
gipovitaminoz organizmni vitamin V
1
ga extiyojini oshiruvchi
maxsulotlardan uglevodlarni, ayniqsa tozalanganlarini ko‗p iste‘mol qilishda,
ovqat maxsulotlarida vitamin V
1
ga qarshi omillar (choy, kofe, kora smorodina)
bo‗lganda rivojlanadi. Ovqatlanishning surunkali buzilishiga duchor bo‗lgan
bolalarda gipovitaminoz V
1
yaqqol rivojlanadi.
Tiamin gipovitaminozi nerv sistemasining turli buzilishlarida namoyon
bo‗ladi.
Oshqozon ichak yo‗li bo‗yicha shikoyatlar bo‗ladi: ishtaxa yo‗qligi, ko‗ngil
aynashi, ich qotishi, til kizil rangda, kuruk, so‗rg‗ichlari bilinmaydigan bo‗ladi.
Yurak ritmi o‗zgaradi, arterial bosim pasayadi, ruxiy holat buziladi.
Yosh bolalarda gipertenziya, yomon uyku, mushak tarangligi, yig‗loqlik
kuzatiladi. Organizm qarshiligining pasayishi oqibatida yuqumli kasalliklar
piodermiya kelib chikadi. Tiamin yetishmasligini davolash va oldini olish
maqsadida bolalarda tiamin preparatilari yoshiga qarab qo‗llaniladi: tiamin 1
yoshgacha
0,005
g.dan
kun
ora
(40 kun mobaynida), 1-3 yoshda dastlab 0,005 g.dan kun ora (24 kun), keyin 0,01
g.dan kun ora (16 kun), 3-8 yoshda 0,015 g.dan kun ora (20 kun), 0,3 g.dan (20
kun),
8-16
yoshda
0,03
g.dan
342
(30 kun). Koqar boksilazani vena yoki mushak orasiga bir kunda 0,025-0,05 g.
mikdorda yuboriladi.
Askorbin
kislota
yetishmasligi.
1 yoshgacha bo‗lgan bolalarda
gipovitaminoz S ga erta sun‘iy va aralash ovqatlantirishga o‗tilishi, bu vitamin
miqdori ona sutidan ko‗ra mol sutida kam bo‗lishi va ratsionga o‗z vaqtida yetarli
mikdorda meva hamda sabzavotlarni qo‗shmaslik sabab bo‗ladi.
Gipovitaminoz
S
ning
dastlabki
belgilari
birmuncha
noanik
qo‗zg‗aluvchanlik, tez charchash, bosh aylanishi, taxikardiya, uykuchanlik.
Keyinroq shu gipovitaminozga xos belgilar rivojlanadi: qo‗loq, burun, lab, qo‗l,
tirnoqlar ko‗karishi, milkka salgina tyog‗ib ketganda, ularning shishib ketishi va
qonashi, og‗zidan yoqimsiz xid kelishi, tishlar qimirlab qolishi. Yosh bolalarda
anoreksiya rivojlanadi, yuqumli kasalliklarga qarshiligi susayadi, tana vazni
yetishmaydi. Terisi kuruk, och qulrang va donador bo‗lib koladi.
Gipovitaminoz S ni oldini olish ratsional ovqatlanish yo‗li bilan organizmni
vitamin bilan yetarli mikdorda ta‘minlashdan iborat. Ba‘zi zarur paytlarda kuchli
xissiy va jismoniy zo‗riqishlarda qish-baxor davrida askorbin kislotasi dorivorlarni
qo‗shimcha mikdorda qabul qilish mumkin.
Qish-baxor oylarida homilador va emizikli bolali onalarga 1-1,5 oy
davomida kuniga 200-300 mg.dan vitamin S tavsiya kilinadi. Askorbin kislota
yetishmasligi belgilari yuzaga chikqanda sutkalik talabdan 2-3 marta ortiq
mikdorda vitamin S belgilanadi, 5-6 xafta mobaynida, keyinchalik kunlik talabga
o‗tiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |