Ишнинг умумий тавсифи

Ko’rgan  kuniga  kul  tortib yuripti.  (“Jimjitlik”,35b) Ushbu  misoldagi  

ko’rgan  kuniga  kul  tortib yurmoqlik iborasi  yozuvchi  uslubiga xos  maxsus  

individual  yaratilmadir.   Individual iboralar yozuvchining uslubiga xos maxsus 

yaratilmalardir. Bunday iboralar yozuvchining so’z tanlash mahoratiga bog’liq 

holda, asarning nutqiy ta’sirchanligini, jozibasini oshiradi: Kampir to’qsondan 

oshgan, halimdek hilvirab qolgan. U Tolibjonning o’gay onasi. 

2

 

Ushbu parchada e’tiborimizni tortadigan individual ibora “halimdek 

hilvirab qolgan” birikmasidir. “Halim” leksemasining bosh ma’nosi – yumshoq,  

yuvosh, muloyim, beozor, sabr-toqatli

3

.  

“Halimdek hilvirab qolgan”  iborasidagi leksemaning bosh ma’nosidan 

“qarimoq” ma’nosi o’sib chiqqan. 

 M.Vafoyeva  fikricha  frazeologik  birliklar  uslubiy  bo’yoqdorlikka  ega  

bo’lgan  til  birligi  bo’lib, obrazli  tasviriy vosita  sifatida badiiy  asar  tilida  

keng qo’llanadi va uni boyituvchi  eng  muhim  vositalardan biri  sanaladi, ular  

matnda  ifodalanayotgan emotsional-ekspressiv ta’sirchanlikni  kuchaytiradi, 

ifoda  etilayotgan tushunchaga aniqlik  kiritadi.

4

 

Shunday  qilib, tilimizning boyligi  hisoblanmish  frazeologizmlarning 

uslubiy  va  shakllanish  imkoniyatlari   keng  bo’lib, ular mohir  san’atkor  

                                                 

1

 

Mamatov A., Boltayeva B. Frazemalar  transformatsiyasi // O’TA, 2012y, №1, 97b 

2

 Said Ahmad. Jimjitlik. “O’zbekiston” nashriyoti. 2008. 5-b. 

3

 O’TIL, V, 492-b. 

4

  Vafoyeva M. O'zbek  tilida frazelogik  sinonimlar va   ularning structural-semantik  tahlili. Filol.fanlari 

nomzodi…diss.avtoref. – T., 2009, 21b 

---

 

32 

qo’lida  har  gal  yangi  emotsional bo’yoq  kasb  etadi, o’z  ta’sir   kuchini  

yanada orttiradi. So’z  ustalari  frazeologizmlardan stilistik maqsadlarda  

foydalanish uchun  ularning ma’nolarini  yangilashga,  uslubiy  imkoniyatlarini 

kengaytirishga intiladilar. Ular  tilimizdagi frazeologizmlardan  foydalanibgina  

qolamy,  shular  asosida  yangi  frazeologizmlarni ham  yaratadilar. Bu  jarayon  

umumtildagi  iboralarning leksik tarkibi  o’zgartirilishi,  ularning ma’no  va 

stilistik vazifalarini  oshirish  uchun turli  til  qonun-qoidalaridan  foydalanish, 

ya’ni umumtil strukturasini til  qonun-qoidalari  asosida  o’zgartirib, ikkinchi tur 

struktura hosil  qilishi  mumkin. Bu  tilimizning yanada  jozibador, ma’noli va  

ravon  bo’lishini  ta’minlaydi. Shu  bilan birga, tilning frazeologik tarkibi  boyib  

boradi. 

1. 

Tog’ so’qmoqlaridan  qatnab, issiq-sovug’idan  xabar olib  turadi. 

(“Jimjitlik”, 14b) 

2. 

–  Ha, kitob ham o’lsin odamdan  aziz  bo’lmay!  Dunyoni suv  

bossa, to’pig’ingga  chiqmaydi-ya!  Tur  o’rningdan, qidir  u yaramasni! 

(“Jimjitlik”, 21b) 

3. 

Bu jonivorlarni ko’paytirguncha ona  sutim og’zimga  kelgan. 

(“Jimjitlik”, 25b)  

4. 

Bugun Mirvali mehmon  olib  keldi, juda yaqin  qadrdoni  emish, 

yaxshiroq tayyorgarlik  ko’ring,  deb tayinlashganidan u  tishining  kavagida 

asrab  yurgan  bedanalarni ziralab tovoqqa  bosdi. (“Jimjitlik”, 26b)  

5. 

–Bu gaping  durust. Ol, ovqatga qara. Nurmat  tog’am  rosa 

pazanda. Ammo  fe’lli  odam. Jiniga  yoqmagan kishi bilan choy ekan-ku, sovuq 

suv  ham  ichmaydi. (“Jimjitlik”, 25b)  

6. 

–Sanobar, qo’ying, qo’ying, meni bilasiz-ku, xudo  urgan  to’g’ri  

odamman. 

Unaqa  bayt-u  g’azallarni aytishni   bilmayman. (“Jimjitlik”, 34b) 

7.  Nurmat tog’a hayron  bo’ladi. Chaqirsa  ovoz yetadigan  joyga ikki  

kunga ketgan  odamni  ham tantana bilan kuzatishadimi? (“Jimjitlik”, 37b)  

  

---

 

33