Ишнинг умумий тавсифи

1.3. Said  Ahmad  asarlarida  barqaror  birikmalarning  qo’llanilishi 

Xalq donishmandligining mahsuli bo’lgan maqol, matal, idioma, ibora, 

hikmatli so’z kabi paremalar badiiy asar g’oya va maqsadini, personajlar ichki 

dunyosini ochishda, asar tilining shirali va ta’sirchan bo’lishida, emotsionalligi 

va musiqiyligini oshirishda muhim uslubiy vositahisoblanadi. Turli xalqlar 

tillarida bo’lgani kabi o’zbek tilida  ham ana shunday obrazli ifodalarning roli 

katta. 

Badiiy  asarda  uslubiy  vosita  sifatida  personajlar xarakterini ochish, 

ularning turli holatlardagi ruhiyatini tasvirlashda matallarning ko’chma 

ma’nolari  muhim  estetik  vazifa bajara olishi mumkin. Said  Ahmad aynan ana 

shu usuldan ko’p  o’rinlarda ustalik bilan foydalanadi. 

         Maqol va matal janrlarini bir-biridan ajratib turuvchi farqlardan yana biri 

shuki, har bir maqolda aniq bir hukm yotadi, bu hukm yo ijobiy, yo salbiy 

bo’lishi mumkin. 

M: Og’zing to’la qon bo’lsayam, dushmaning oldida tupurma                         

Yomondan qoch-da qutul, yo ton-da qutul.    

Mehmonni rizqi o’zidan oldin keladi.    

Ikki fikr va muhokamaning bir-biriga muqoyasa yo’li bilan qo’yilishi – 

antiteza hodisasini maqollarda ko’p uchratamiz. 

                                                 

1

 O’zbek  tili  leksikologiyasi. T.: “Fan”, 1981y, 252b 

2

  Kamol  F.  Hozirgi  zamon  o’zbek  tili//  Leksikologiya.  Fonetika. Grafika  va orfografiya. Morfologiya.  T.: 

1957y, 81b. 

---

 

26 

Xalq qo’llasa – bor bo’ladur, 

 Xalq qarg’asa – xor bo’ladur. 

Tilshunoslik nuqtai nazaridan olib qaralganda ham maqol-matal tipidagi 

paremalarda mushtarak va farqli tomonlar kuzatiladi. 

Kambag’alni tuyaning ustida it qopadi - matalini olib ko’raylik.  

Tuya baland bo’yli, katta hayvon, it esa tuyaga nisbatan ancha past, oyoqlari 

tagida qolib ketadigan kichik hayvon. Mantiqan u tuyaning tepasida o’tirgan 

odamni qopa olmaydi. Lekin shunday sharoit yuzaga kelganki, vaziyat 

kambag’alga qarshi, uning himoya imkoniyati ortiq darajada cheklanganki, 

amalga oshishi mumkin bo’lmagan vaziyatdagi holat ham yuzaga kelishi 

mumkin, ya’ni tuyaning ustida turgan odamni ham it qopishi mumkin. 

Grammatik jihatdan tugallanganlik muammosi maqol va matallarni bir-

biridan ajratib turuvchi asosiy belgilardan biri hisoblanadi. Bu masalada ham 

turlicha qarashlar mavjud bo’lsa-da, asosan, maqollar tugallangan fikrni 

ifodalab, grammatik shakllangan gap tarzida; matallar esa fikr va 

muhokamaning tugal natijasini emas, balki uning elementlarini ifodalab, 

grammatik jihatdan to’la shakllanmagan birlik tarzida namoyon bo’ladi, degan 

fikr ancha barqarordir. Bizningcha,  ham ana shu fikr haqiqatga yaqin. Chunki 

maqol va matallarning grammatik jihatdan tugallangan-tugallanmaganligi 

undagi ifodaning ham, ya’ni tushunchaning tugallangan-tugallanmaganligini 

yuzaga chiqaradi. 

Shu jihatdan olib qaralganda: 

A) matallar grammatik tugallanmagan turg’un birikmalardir; 

M:  Och qornim, tinch qulog’im     

B) maqollar grammatik jihatdan tugallangan mustaqil gaplardan tashkil topadi; 

M:   yetti o’lchab, bir kes     

Masal ham maqol  va matal kabi majoziy obrazlar orqali fikrni ixcham, 

lo’nda va ta’sirchan qilib ifodalashga xizmat qiladi. 

---

 

27 

Umuman olganda, Said Ahmad maqol, matal, masal va idiomalardan 

unumli foydalanib, asarning emotsional-ekspressivligini kuchaytira oladigan 

poetik vositalardan  biriga  aylantirgan. 

“Ikki  va  undan ortiq  so’zlarning o’zaro barqaror  munosabatidan tashkil  

topgan,  nutq jarayoniga tayyor holda olib  kiriluvchi, til egalari  xotirasida 

imkoniyat  sifatida mavjud  bo’lgan til  birliklari barqaror birikmalar deyiladi”

1

 

va iboralar, maqol-matallar, hikmatli  so’zlar barqaror  birikmalar hisoblanadi.