Теодор Драйзер, «Америка фожиаси». Ғафур Ғулом номи

Клайд Грифитс» 

---

677
Америка фожиаси
Клайд ушбу мактубни ёзиб, Мак-Милланга топ-
ширди-ю, аммо ўзи ҳайрон бўлиб қолди: бу ёзган 
фикрлари яқингинада уни қамраб олган исёнкор 
кайфиятига мутлақо ўхшамас эди. Мак-Миллан 
эса қувонганидан тантанавор бир тарзда хитоб 
қилди:
– Ҳа, Клайд, чинакам ғалаба қозонилди! «Охи-
ратда мен билан бирга жаннатда бўлгайсан». Худо 
шуни сизга ваъда этди. Руҳингиз ва жисмингиз 
билан энди унинг ихтиёридасиз. Илоё унинг номи-
га бир умр гард юқмасин!
У ўз зафаридан шу қадар безовта эдики, ҳатто 
Клайднинг қўлини кафтларига олиб ўпди, кейин 
уни бағрига босди.
– Ўғлим, ўғлим, менинг шодликларим сендурсан. 
Тангри ўз адолати ва халоскорлик қудратини айни 
сенда яққол намойиш этди. Мен буни кўриб туриб-
ман. Мен буни сезиб турибман. Сенинг жаҳонга 
қарата айтган мурожаатингда нақ парвардигор-
нинг чинакам овози янграгай!
Сўнгра у мактубни яшириб қўйди; уни фақат 
Клайднинг ўлимидан кейингина матбуотда босиш-
га қарор қилишди. Лекин Клайд шу мактубни ёз-
ганига ҳам қарамай, айрим дақиқаларда бари бир 
уни шубҳа-гумон эзар эди. Унинг халос бўлганли-
ги ростмикин ўзи? Шунчалик қисқа муддат ичи-
да-я? Мактубида айтганидек, у шу қадар қатъият 
билан ва шак-шубҳасиз бир тарзда худога сажда 
қила олармикин? Шу тўғримикин? Ҳаёт – ўзи хўп 
ғалати тилсимот. Келажак-чи, фақат зулматдан 
иборат. Хўш, нариги дунёдаги умрнинг, худонинг 
борлиги ростмикин, онаси ва ҳазрат Мак-Миллан 
таъкидлаганларидек, у Клайдни ўз меҳр-шафқати 
билан қаршилаб олармикин? Шу тўғримикин?
Бу орада, унинг ўлимига икки кун қолганда, 
миссис Грифитс беқиёс даҳшат ва умидсизлик 

---

678
Теодор Драйзер
тўлғоғи остида муҳтарам Дэвид Уолтхэмга тубан-
дагича телеграммани жўнатди:
«Сиз Клайднинг айбдорлигига шубҳа қилмасли-
гингизни парвардигор олдида дадил айта оласиз-
ми? Илтимос, жавоб беринг. Акс ҳолда, унинг уво-
ли сизнинг бошингизга тушади. Унинг о н а с и».
Бунга губернатор котиби Роберт Феслер қуйида-
гича телеграмма билан жавоб қайтарди:
«Губернатор Уолтхэм ўзини юқори суд қарорини 
бекор қилишга қодир эмас, деб ҳисоблайди».
Ниҳоят, охирги кун... охирги соат... Клайдни 
эски Ажал уйига олиб ўтишди, соқол олиб ва чў-
милиб бўлганидан сўнг эса, унга қора шим, ёқа-
сиз оқ кўйлак (кейин бўйнини ечиб қўйишлари 
керак эди), янги намат кавуш ва кулранг пайпоқ 
беришди. Шу кийимида унга яна бир марта онаси 
ва Мак-Миллан билан учрашишга рухсат этилган 
эди – улар қатл арафасидаги кечки соат олтидан 
то соат тўртгача – охирги саҳаргача Клайднинг 
ёнида қолиб, у билан худонинг шафқат ва марҳа-
мати хусусида суҳбатлашиб ўтиришлари мумкин 
эди. Эрталаб соат тўртда турма нозири келди-ю, 
миссис Грифитс Клайдни Мак-Миллан ихтиёрига 
қолдириб, чиқиб кетиш пайти бўлганлигини айт-
ди (бу қонун талаб қиладиган қайғули зарурат, дея 
тушунтирди у). Сўнгра Клайд онаси билан охир-
ги марта видолашди; шу дақиқаларда у ора-сира 
овози ичига тушиб, юраги қаттиқ қисилиб бораёт-
ганини сезса ҳам, ҳарқалай, тили гапга зўр-базўр 
айланди:
– 
Ойи, мен итоаткорлик билан, хотиржам туриб 
ўлаётганимга ишонишингиз керак. Ўлимдан қўрқ-
майман. Арзу нолаларим худога етди. У руҳимга 
куч ва осойишталик бахш этди.
Аммо ичида у: «Наҳотки шундай?» – дея қўшиб 
ҳам қўйди?

---

679
Америка фожиаси
Шунда миссис Грифитс бирдан оҳ урди:
– 
Ўғлим! Ўғлим! Биламан, биламан, мен бунга 
инонаман! Халоскорим тириклиги ва у сени ёлғиз 
ташламаслигини биламан. Ўлсак ўлаверамиз, аммо 
ҳаммамиз ҳам мангу яшагаймиз! – У азоб ўқидан 
яраланиб, самога тикилганча турар эди. Кейин тў-
сатдан Клайдга юзланди-ю, уни маҳкам қучоқлаб 
олди, анча вақтгача бағрига қаттиқ босиб турди 
ва: – Ўғилгинам... болагинам... – дея шивирлай 
бош лади.
Унинг овози тинди, нафаси етмай қолди... гўё 
бутун қуввати ўғлига ўтиб кетгандек туюлар эди, 
ниҳоят, миссис Грифитс ҳушини йўқотиб ағдари-
либ тушмаслик учун шу ердан чиқиб кетиши ло-
зимлигини сезди... Чайқалиб, шашт билан турма 
нозирига қаради, у миссис Грифитсни Мак-Мил-
ланнинг Оберндаги биродарлари ҳузурига элтиб 
қўйиш мақсадида кутиб турган эди.
Сўнгра, қиш эртаси қоронғилигида, охирги 
дақиқалар ҳам ўта бошлади: турма хизматчилари 
келиб, оёққа темир тахтакач ёпиштириш мумкин 
бўлсин учун Клайднинг ўнг почасидан андаккина 
тилиб қўйишди, кейин камералар олдидаги парда-
ларни тушириш учун кетишди.
– 
Афтидан, вақт етганга ўхшайди. Дадил бўл, 
ўғлим! – бу сўзларни турма назоратчиларининг 
келаётганини кўрган ҳазрат Мак-Миллан айтди; 
Клайд ҳузурида энди у билан бирга ҳазрат Гил-
форд ҳам бор эди.
Ана, Клайд каравотидан турди, у Мак-Миллан 
билан ёнма-ён туриб Иоанн инжилининг 14, 15 ва 
16-сураларини тинглаётган эди: «Сизнинг руҳин-
гиз йўлдан озмасин. Худога ишонинг ва менга ҳам 
ишонинг». Сўнгра – охирги йўл; ҳазрат Мак-Миллан 
Клайднинг ўнг қўли томонда, ҳазрат Гилфорд чап 
қўли томонда, турма назоратчилари эса – олдинда 

---

680
Теодор Драйзер
ва орқада. Бироқ одатдаги сиғинишлар ўрнига бу 
гал ҳазрат Мак-Миллан қуйидагиларни эълон қилди:
– 
Худонинг амрига бўйсунинг, вақти соати кел-
ганда у сизни ёрлақайди. Борки ташвишларингиз-
ни яратганга инонинг ва инчунин, сиз ҳақингизда 
куйиб-пишиб қайғурувчи фақат удир. Дилингизга 
осойишталик бир умр ҳамроҳ бўлғай. Қисқа муддат-
ли изтиробларимиздан сўнг бизни ўз фарзанди Исо 
Христ орқали абадий шаън-шавкатга чорлаган пар-
вардигорнинг йўли ҳамиша ойдин ва одил йўлдир. 
«Бу йўлим – ҳам ҳаққоний, ҳам ҳаётийдир. фақат 
мен орқалигина яратган худога етишгайсизлар».
Аммо Клайд орқасида электр курсиси кутиб 
турган ўша эшик томонга қараб бораётиб, Ажал 
уйи йўлагини кесиб ўтаётганида:
– 
Алвидо, Клайд! – деган овозлар эшитилди.
Шу аҳволда ҳам, ҳарқалай, Клайдда инсоний 
фаросат ва куч етарли даражада эди:
– 
Ҳаммангизга алвидо! – деди у ҳам.
Лекин овози шунақанги ғалати, секин, худди 
олисдан келгандай эшитилдики, ҳатто Клайднинг 
ўзига ҳам у эмас, ёнида бораётганлардан биронта-
си қичқиргандек бўлиб туюлди. Оёқлари ҳам на-
зарида, қандайдир беихтиёр равишда кўтарилиб 
тушаётганга ўхшар эди. Уни тўхтовсиз олдинга, 
олдинга, анави эшик томонга бошлаб боришар 
экан, у юмшоқ кавушларнинг таниш шип-шипи-
ни яна эшитмоқда эди. Ана, ўша эшик, рўпараси-
да турибди... ана, ланг очилди. Ана, ниҳоят, нуқул 
тушларида кўриб... ўлгудай қўрқиб юрган электр 
курсини ҳам кўрди... энди уни шу курсига бориш-
га мажбур этишади. Уни ўша курсига... ўшанга... 
олдинга... олдинга ниқташади... шунинг учун ҳам 
уни анави очилган эшикдан ичкарига киргазиш-
ди-ю, яна шарт ёпиб олишди... ташқарида эса у 
мазасини кўриб улгуролган ёруғ дунё қолди-кетди.

---

681
Америка фожиаси
Орадан чорак соат вақт ўтгач, ҳазрат Мак-Мил-
лан ранги заҳиллашиб, руҳи эзилганча, дилтанг ва 
жисмонан чилпарчин бўлган одамдай зўрға оёқла-
рини судраб турманинг совуқ дарвозаларидан 
чиқиб келди. Худди Мак-Милланнинг ўзига ўх-
шаш... қанчалар нурсиз, ғариб кўринар эди мана 
шу булутли қиш куни... У ўлди! У, яъни Клайд, бун-
дан атиги бир неча дақиқагина олдин бутун вужу-
ди қақшаб, аммо, ҳарқалай, нимагадир ишониб, 
ҳазратнинг ёнида бораётган эди, мана энди эса, 
у йўқ. Қонун! Мана шунақанги турмалар. Клайд 
сажда қилган жойларда энди яна бошқа кучли ва 
ёвуз одамлар таҳқирланиб ётишибди. Унинг тав-
ба-тазаррулари-чи? Худонинг марҳамати ила оҳу 
фиғонларим қабул бўлди, деб у тўғри ўйлаганми-
кин, парвардигор унинг гуноҳини қай даражада 
кечирди экан? Чиндан ҳам шундай бўлдимикан? 
Клайднинг кўзлари! Унинг бошига темир қал-
поқ кийгазишиб... электр қуввати қўйишганда... 
ҳазрат Мак-Милланнинг ўзи ҳам ҳушидан айри-
либ, Клайднинг оёқлари остига ағдарилиб туши-
шига сал қолди... бутун аъзойи бадани қалтираб, 
қайт қилгиси келди... кимнингдир ёрдами билан 
бир амаллаб шу хонадан чиқиб кетди, ваҳоланки. 
Клайднинг ишонган тоғи ҳам мана шу ҳазрат бў-
либ қолган эди. У худодан Клайдга сабр-бардош 
тилаган эди, сабр-бардош...
Ҳазрат Мак-Миллан ҳувиллаган кўча бўйлаб 
зўрға қадам ташлаб борар, аммо шу қиш мавсу-
мида битта ҳам барги қолмаган, яйдоқ, мунғайган 
оғочларга суянганча ора-сира тўхтаб, нафасини 
ростлашига ҳам тўғри келар эди... Клайднинг кўз-
лари! Анави даҳшатли курсига ҳолсизгина чўк-
кан пайтидаги унинг нигоҳи... олазарак кўзлари, 
Мак-Милланнинг назарида, ҳам унга, ҳам атрофда 

---

682
Теодор Драйзер
турганларнинг барига илтижоли ва таажжуб би-
лан жавдирагандек бўлиб туюлди.
У ҳалол иш қилдими ўзи? Губернатор Уолт-
хэм билан суҳбатлашаётган пайтида кўнгли-
га келган фик ри чиндан ҳам тўғри, адолатли ва 
раҳм-шафқатли эдими, хўш? Ўшанда, эҳтимол... 
эҳтимол... губернаторга, Клайд анави, ёт таъсир-
ларга берилиб кетган эди, деб жавоб қайтаргани 
маъқул бўлармиди?.. Наҳотки, энди унинг дилини 
ҳамма вақт ўкинч кемириб юрса?
«Биламан, халоскорим тирик ва уни охиратда 
қутқариб қолгай».
Мак-Миллан миссис Грифитс ҳузурига боргун-
ча, ўзини хиёл қўлга олиш мақсадида яна анча 
соат давомида шаҳар кезиб юрди. Клайднинг она-
си эса Оберндаги «Халоскорлик Армияси»нинг ар-
боблари ва ҳазрат Фрэнсис Голтнинг рафиқасини-
кида эрталаб соат тўрт яримдан бошлаб тиз чўкиб, 
ўғлининг руҳи учун сажда қилар эди; у Клайд – 
яратган парвардигорнинг даргоҳидан паноҳ топ-
ганини сезиб қолиш умидида тинмай сиғинар эди.
«Кимга инонганимни биламан», деб сажда қи-
лар эди у.