Ma’ruza matnlari

 
 
Mantiqiy mushohada uchun 
1. Til tafakkurni shakllantiradi degan hukmni qanday tushunasiz? 
2.Til tafakkurni qay tarzda shakllantirishini izohlashga harakat qiling. 
3.Tilning akkumulyativ vazifasi deganda nimalarni tushunasiz? 
 
 
2.  “Lison”  tushunchasi  haqida  ma’lumot.  Lison–  ma’lum  bir  til 
jamiyatning  barcha  a’zolari  uchun  ajdodlar  tomonidan    tayyor  holga  keltirib 
qo‘yilgan,  umumiy  va  majburiy,  fikrni  shakllantirish,  ifodalash,  uzatish  va 
boshqa maqsadlar uchun xizmat qiladigan vosita (birlik) lar hamda ularning 
o‘zaro  birikish  qonuniyatlarining  ongdagi  sistemasi.  Ajdodlar  tomonidan 
bizga  tegishli  fonemalar,  leksemalar,  iboralar,  morfemalar  hamda  ularning 
o‘zaro birikish qoidalari qoldirilgan. Ular bizning ongimizda nutqda qo‘llanish 
uchun  shay holatda  turadi. Lisonga xos  birliklar  lisoniy  birlik deyiladi.  Lison 
va nutq tilshunoslikda sath atamasi bilan yuritiladi. Demak, til lisoniy sath va 
nutqiy sathdan iborat.   
Har  qanday  lisoniy  birlik  virtual  xususiyatga,  ya’ni  ongga  mansub 
mavjudlik  tabiatiga  ega.  Shu  bilan  birga,  ular  quyidagi  ikki  tomonning  bir 
butunligidan iborat: 
a) shakliy jihat; 
b) mazmuniy jihat. 
Lisoniy  birlik  UMIS  sifatida  mavjud  ekan,  u  moddiylikdan  xoli  bo‘lmog‘i 
lozim. Bunda “lisoniy birlikning shakliy jihati” moddiylikka ishora qilmaydimi, 
degan savol tug‘ilishi tabiiy. To‘g‘ri, lisoniy birlik moddiylikdan xoli. Biroq ular 
ongda  qandaydir  ramz  sifatida  saqlanadi.  Masalan,  [a]  fonemasining  talaffuz 
xususiyati  haqida  umumlashma  tasavvur  o‘zbek  tilida  so‘zlashuvchi  barcha 
jamiyat  a’zolari  ongida  мавжуд.  Bu  [a]  fonemasining  shakli,  tashqi  tomoni 
hisoblanadi, uning ma’no farqlash tomoni ichki, mazmuniy jihati sanaladi. [a] 
fonemasi  ana  shu  nisbiy  shakl  hamda  mazmunning  yaxlitligi  sifatida  ongda 
mavjud. 
Har  qanday  UMIS  ongda  ma’lum  bir  mavjudlik  sifatida  yashaydi. 
Mavjudlik shaklsiz bo‘lmaydi.   
Har  bir  fonemaning  ma’no  farqlash  (mazmuniy)  va  talaffuz  (shakliy) 
xususiyatlarining ongdagi umumlashmasi o‘ziga xos, biriniki ikkinchisinikidan 
farqlanadi.  

---

Ma’ruza matnlari.  
 
18 
Lisoniy birliklarning tashqi va ichki tomonini bir-biridan ajratish mumkin 
emas.  Ular  et  bilan  tirnoq  kabi  yaxlit  bo‘lganligi  sababli  “dialektik  birlikda” 
deyiladi.    Boshqacha  aytganda,  lisoniy  birlikdagi  ichki  va  tashqi  jihatlar  bir 
varaqning ikki tomoniga o‘xshaydi, ularni ajratish mumkin emas.