Ma’ruza matnlari

Mustaqil o‘qish uchun 
Тilga zo‘rovonlik yoki mashhur lingvistik jinoyatlar 
Zo‘rovon siyosat tilda ham o‘zining mash’um izlarini qoldirgan holatlar tarixda ko‘p. Ulardan 
eng mashhuri Buyuk Fransuz inqilobi davriga tegishli. Bu inqilobning muhim merosi, bir tomondan, 
erkin  qomusiy  fikrlashga  keng  yo‘l  ochganligi  bo‘lsa,  ikkinchi  tomondan,  tilni  zo‘rlik  bilan 
sindirishga ilk  urinishlarni  amalga  oshirganligi.  Inqilob  hukumati  an’anaviy  oy  nomlari,  murojaat 
ifodalaridan voz kechish siyosatini qo‘llagan. Masalan, rasmiy murojaat uchun sitoyen (“shaharlik”) 
ifodasini qo‘llash majburiyligi belgilab qo‘yilgan. 
Rossiya  inqilobchilari  ham  faranglardan  qolishmadi.  Ularga  taqlidan  Rossiyada  1917-  yilgi 
Fevral  inqilobidan  keyin  grajdanin  so‘zi  rasmiy  murojaat  tusini  oldi.  So‘ngra  tovarish  so‘zi  ham 
ommalashtirildi.  Eronda  Islom  inqilobidan  keyin  birodar  so‘zi  shunday  taqdirga  ega  bo‘lgan.  Bu 
so‘zlarning barchasi rasmiy bo‘yoqdor bo‘ldi, lekin jonli til xazinasidan joy olmadi. 
O‘tgan  asrning  60-70  yillarida  grajdanin,  o‘rtoq so‘zlari  o‘z  yo‘nalishini  o‘zgartirdi  –  sobiq 
sovet  rejimi  davrida  mahbuslar,  mahkumlar  huquq-tartibot  xodimlarini  o‘rtoq  emas,  balki 
grajdanin so‘zi bilan atash shart qilib qo‘yildi. 
Buyuk Fransuz inqilobi davriga kelib, fransuz tilidagi ozodlik, shuhrat, vatan so‘zlari har doim 
qurbonlik  talab  qiladigan,  qonga  tashnalik  mohiyati  bilan  yo‘g‘rildi.  Xalq  dushmani  atamasi 
Fransiyadan  keyin  sobiq  SSSRda  xalqni,  millatni  mustaqil,  ozod  ko‘rishga  intilganlar  uchun  tavqi 
la’nat  mazmunini  kasb  etdi.  Bunday  holatni  Germaniyada  reyx dushmani,  Eronda  islom dushmani 
birikmalari misolida ham ko‘rish mumkin. 
Germaniyadagi natsistlar hukumati 1936- yil 22- avgustda barcha rasmiy hujjatlarda o‘lgan 
nemis  askarlarini  “halok  bo‘lgan”  (gefallenen)  deb  emas,  balki  “o‘ldirilgan”  (ermordeten)  deb 
rasmiylashtirish haqida qaror qabul qildi. Bu “nemis askari vijdonli dushman bilan bo‘lgan urushda 
halok bo‘lmadi, balki vijdonsizlar tomonidan vahshiylarcha o‘ldirildi” degan g‘oyani ifodalash uchun 
xizmat  qilishi  mo‘ljallandi.  Fashistik  rejimda  volk  (“xalq”),  deutsch(“nemis”),  blut  (“qon”),  boden 
(“tuproq”) so‘zlari vermaxt natsional-sotsializmining asosiy tushunchalari sifatida rasmiylashtirildi. 
SSSR tarixi darsliklari Rossiya imperiyasi egallagan hududlarga nisbatan tarixiy haqiqatga zid 
ravishda “bosib olish” so‘zi o‘rniga “qo‘shib olish” ifodasini rasmiylashtirdi.  
SSSR  qo‘shinlari  Afg‘onistonga  bostirib  kirgach,  sovet  mafkurasi  afg‘on  qarshilik  harakati 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
17 
a’zolariga nisbatan dushmanso‘zini rasmiylashtirdi. Holbuki, mantiqan, bu so‘zning bostirib kirgan 
tomonga nisbatan istifoda qilinishi to‘g‘riroq bo‘lar edi. 
Amerika  Qo‘shma  Shtatlari  Vyetnam  urushi  davrida  tilni  suiiste’mol  qilishning  o‘ziga  xos 
namunalarini  ko‘rsatdi.  Urush  AQSH  hududidan  ancha  yiroqda  bo‘lganligi  uchun  mamlakat 
jamoatchiligini tinchlantirish maqsadida harbiy ma’muriyat qator evfemistik vositalarning OAV da 
qo‘llanishini  rasmiylashtirgan.  Masalan,  appeasement  (“tinchlantirish”)  so‘zi  “butunlay  tor-mor 
qilish”,  self  protektion  (“o‘zini  himoya  qilish”)  birikmasi  “bombardimon  qilish”,  friyendli  fire 
(“do‘stona  olov”)  qurilmasi  “bilmasdan  o‘z  tomonidagilarni  otib  qo‘yish”  ma’nosida  evfemistik 
qo‘llanib, manipulyativ maqsadlarga bo‘ysundirilgan.