Ma’ruza matnlari

bosqichi  bo‘lgan  formal  (an’anaviy)  tilshunoslik  dialektika  nuqtayi 
nazaridan,  tildagi  UMIS  va  AHVOni  bir-biridan  izchil  farqlamay  tasnif  etish 
bosqichi  hisoblanadi.  Chunki  bu  davr  tilshunosligi  zimmasiga  ularni  aniq 
farqlash vazifasi yuklatilmagan edi. 
XX  asr  boshlarida  Yevropa  ilmiy-falsafiy  ta’limotiga  Fridrix  Hegel 
dialektik  usulining  keng  kirib  borish  fizikada  to‘ntarish  hisoblangan  Albert 
Eynshteyn  nisbiylik  nazariyasining  shakllanishi  va  rivoji  tilshunoslikka  ham 
katta  ta’sir  ko‘rsatdi  –  tildagi  umumiy  va  xususiy  jihatlarni  farqlashga  turtki 
bo‘ldi. 
Tilshunoslikda lison va nutqni izchil farqlab o‘rganish avvalo, tilshunoslar 
Vilhelmfon Humboldt, Boduende Кurtene va Ferdinandde Sossyur nomi bilan 
bog‘liq. Lison va nutqning farqlanishi, tilga sistema sifatida yondashuv XX asr 
jahon  tilshunosligida  tub  burilish  sifatida  baholanadi.  Chunki  u  til  ilmidagi 
mavjud qarashlarni tubdan o‘zgartirib yubordi.  
Tilga,  xususan,  o‘zbek  tiliga  sistema  sifatida  yondashuvning  dastlabgi 
yillarida lisono‘rnida til atamasi qo‘llanib, bu so‘z ko‘p ma’nolilik tabiatiga ega 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
16 
bo‘lganligi  sababli  ayrim  chalkashliklarni  keltirib  chiqarar  edi.  Chunonchi, 
insonning  nutq  so‘zlash  qobiliyati  ham,  nutqi  ham  til  atamasi  bilan  yuritilar 
edi.  Shu  boisdan  tilshunoslar  UMISning  tildagi  ko‘rinishiiga  nisbatan 
lisonatamasini  qabul  qildilar.  Dunyodagi  biror  tilshunoslikda  lison  va  nutq 
hamda  ularning  majmui  o‘zbek  tilshunosligidagidek  terminologik  aniqlikda 
ifodalanmagan.  
Fanimizda  til,  lison,  nutqva  ularni  tutashtiruvchi  me’yor  munosabati 
quyidagicha tushunildi (2-jadval): 
2-jadval  
TIL 
LISON 
ME’YOR 
NUTQ 
 
Yuqorida  UMIS  va  AHVOning  tildagi  tajallisi  (aksi)  misolida  lison  va 
nutqning  o‘zaro  munosabati  haqida  kirish  mazmunida  so‘z  yuritildi.  Quyida 
unga batafsil to‘xtalinadi. 
Til  –  tafakkurni  shakllantirish  va  rivojlantirishga,  borliq  haqidagi 
bilimlarni xotirada qat’iy sistema sifatida saqlashga, axborot uzatish va qabul 
qilishga  xizmat  qiluvchi  muhim  (birlamchi)  ijtimoiy-ruhiy  kommunikatsiya 
vositasi  bo‘lib,  u  o‘z  ichiga  UMIS  va  AHVOlarni  ham,  UMISning  AHVOga 
aylanish qonuniyatlarini ham qamrab oladi.