Ma’ruza matnlari

Tilda  UMIS  va  AHVOning  xususiyatlari.  Endi  falsafiy  UMIS  va 
AHVOning til hodisalarida voqelanishi haqida fikr yuritamiz.Qalin, qora, katta 
so‘zlaridagi  a  tovushlarini  talaffuz  qilaylik.  Sezgilarimiz  4  ta  a  unli  tovushni 
his  qiladi.  Bundagi  birorta  a  tovushini  qayta  talaffuz  qilib  bo‘lmaydi.  Qayta 
aytilgani  esa  endi  beshinchia  tovushi  bo‘ladi.  Talaffuz  qilingan  a  tovushini 
(boshqa tovushlarni ham) qayta talaffuz qilish mumkin emas va har bir qayta 
aytilgan  tovush  yangi  ekan,  demak,  nutqimizdagi  a  tovushlari  cheksiz,  hech 
qachon  takrorlanmaydi  va  sezgi  a’zolari  yordamida  his  qilinadi  (aytilganda 
eshitiladi, yozilganda o‘qiladi). a tovushi AHVO bo‘lib, u yuqorida zikr etilgan 
“alohida kitob”ga o‘xshaydi. 
AHVOlar  qanchalik  ko‘p,  rang-barang  bo‘lishiga  qaramay,  ongimizda 
ularning  umumlashmasi  sifatidagi  yakka  [a]  UMISi  bor.  Bu  [a]  yuqorida 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
11 
aytilgan  “umuman  kitob”  kabi  moddiylikka  ega  emaslik  (ongda  mavjudlik), 
barcha  atovush  (AHVO)larida  takrorlanuvchanlik,  miqdoran  cheklilik  (ya’ni 
bittalik) xossalariga ega.  
Nutq  tovushi  AHVO  va  ko‘plab  bir  xil  tovushlarning  umumlashmasi 
bo‘lgan fonema UMIS deb yuritiladi. 
Falsafiy  UMIS  va  AHVOning  leksikada  voqelanishiga  diqqat  qilamiz. 
Misollar:  1.Men kitob o‘qishni boshladim.  2. Bu kitobni Halim nega keltirdi?  3. 
Кitob qiziqarliligi bilan meni tezda o‘ziga rom qildi gaplarida  uchta  kitob so‘zi 
mavjud. Bu so‘zning ham har biri “muayyan o‘rik”, “muayyan a tovushi” kabi 
moddiy  voqelanganlik,  takrorlanmaslik  belgilariga  ega  va  ular  qatorini  yana 
cheksiz  davom  ettirish  mumkinligi  sababli  AHVOlarning  barchasiga  xos 
belgilarni  o‘zida  mujassamlashtirgan. Cheksiz  kitob  so‘zlarining  zamirida  esa 
“umuman kitob” UMISi yashiringan. U nutqqa chiqadigan barcha kitob so‘zlari 
uchun doimiy asos sifatida yashaydi. Chunki berilgan gaplarlagi ikkinchi kitob 
so‘zi birinchisining takrori emas. U – yangi so‘z. Qolgan barcha so‘zlar uchun 
shunday fikrni aytish mumkin. 
 
Morfologiyada  -ni  tushum  kelishigi  shaklining  turli  nutqiy  qo‘llanishlari 
morfologik  AHVOlar,  bu  qo‘shimchalar  ongdagi  [-ni]  UMISi  (morfemasi) 
asosida voqelangan. 
 
 
Sintaksisda UMIS va AHVO munosabati quyidagi tarzda namoyon bo‘ladi. 
Masalan,Кitobning  varag‘i,  uyning  eshigi,  Halimning  savoli,  qog‘ozning 
qalinligi,  ruchkaning  qopqog‘ikabi  so‘z  birikmalari  alohida-alohida  AHVOlar, 
ularning  umumiy  qolipi–  [qaratqich  kelishigidagi  mustaqil  so‘z  +  egalik