“БАҲолаш иши ва инвестициялар” кафедраси

3. Инвестицияларни лойиҳавий молиялаштириш манбаларини аниқлаш ва 
молиялаштириш схемасини ишлаб чиқиш.
Лойиҳавий молиялаштириш инвестицияларни молиялаштиришнинг махмус 
механизми ресурслар манбаларини таҳлил қилиш ва баҳолаш, молиялаштиришнинг ўзига 
хос тамойили ва усуллари, синдициялаштирилган кредитни қоплашнинг ўз шартлари, 
лойиҳаларни бошқариш усулларига эга. бундай молиялаштириш субзаёмлар асосида 
қарзларни шакллантириш ва субкредитлар бериш йўли билан амалга оширилади. 
Лойиҳавий молиялаштириш асосини корпоратив манфаатлар муштараклиги негизида 
иштирокчиларнинг ўзаро мураккаб молиявий муносабатлари ташкил қилади.
Лойиҳавий молиялаштириш, одатда, жаҳондаги турли минтақаларда қўшма 
корхоналар, улар шўъбаларини ташкил қилиш мақсадида йирик харажатларни 
молиялаштиришни кўзда тутади. Бунда лойиҳаларни молиялаштириш асосий фаолиятдан 
алоҳида, харажатларни молиялаштириш учун катта маблағларни жалб этиш йўли билан 
амалга оширилади. Лойиҳавий молиялаштиришнинг бундай механизми ёрдамида 
кредитлаш рикслари минималлаштирилади. Лойиҳавий молиялаштиришда қарз бевосита 
лойиҳа ташаббускорига эмас, балки синдициялашган кредит иштирокчилари назоратида 
бўлган институтга берилади, у эса ўз навбатида маблағларни лойиҳани амалга ошириш 
учун жавобгар бўлган шўъба корхонага ёки қўшма корхонага ўтказади. Синдициялашган 

---

кредитни берувчи институт, одатда, лойиҳа натижаси бўйича маҳсулотни келажакда 
етказиб бериш ҳисобидан аванс тўловларни амалга оширади. Бу маҳсулотни контракт 
бўйича молия институтидан бош (она) компаниянинг бошқа корхонаси сотиб олади.
Лойиҳавий молиялаштиришнинг молиявий схемаларини иккита турга ажратиш 
мумкин: параллел молиялаштириш; босқичма-босқич молиялаштириш. 
Параллел молиялаштиришнинг қуйидаги афзалликлари мавжуд, яъни лойиҳавий 
молиялаштиришнинг параллел молиялаштириш шакли банкларга бир томондан 
меъёрларга амал қилган ҳолда кредит бериш имкониятини берса, иккинчи томондан 
кредит рискларини пасайтиради. Кўп ҳолларда лойиҳани молиялаштириш ташаббускори 
сифатида нуфузга эга бўлган тижорат банкининг ёки ҳалқаро молия институтларининг 
иштирок этиши қарздорнинг ўз вақтида кредитни қайтаришига қўшимча кафолат беради. 
Кредит шартномасига қилинган қўшимчаларда агар қарздор молиялаштиришда иштирок 
этаётган бирор кредитор олдидаги тўлов мажбуриятини бажармаса бош кредитор 
кредитни муддатидан олдин ундириб олиш ҳуқуқига эга бўлади. 
Инвестиция лойиҳаларини ҳамкорликда (қўшма) молиялаштиришнинг қуйидаги 
кўринишлари (шакллари) мавжуд?, яъни ҳамкорликда молиялаштиришнинг икки шакли 
кўп қўлланилади: 
- мустақил параллел молиялаштириш, бунда ҳар бир банк қарз олувчи билан кредит 
шартномаси тузади ва инвестиция лойиҳасида ўзига тегишли бўлган қисмини 
молиялаштиради (сублойиҳа);
- кўпчилик бўлиб ҳамкорликда молиялаштириш, бунда барча кредиторлар тўпланиб 
битта синдикатга бирлашадилар; ягона кредит шартномаси тузилади; кредит 
шартномасини тайёрлаш ва имзолашни банк-менеджер амалга оширади; кейинги 
босқичда кредит шартномасини амалга ошириш устидан назоратни (айрим холларда 
инвестиция лойиҳасини умуман амалга оширишни) ҳамда зарур ҳисоб-китоб 
операцияларини синдикат таркибидаги махсус банк-агент маълум миқдордаги комиссион 
ҳақ эъвазига амалга оширади.
Инвестиция лойиҳаларини босқичма-босқич молиялаштиришнинг ўзига хос 
хусусияти, асосан, биринчи синф тоифасидаги банкларда инвестиция лойиҳаларининг 
экспертизаси бўйича тажрибали мутахасисларнинг мавжудлиги, банк оламида юқори 
нуфузга эгалиги туфайли лойиҳаларни кредитлаштириш бўйича кўплаб аризалар келиб 
тушади. Бироқ, йирик банклар ҳам ҳар доим бу лойиҳаларни уларнинг балансига салбий 
таъсир этиши мумкинлигиёки бошқа сабаблар оқибатида молиялаштира олмайди. Шунинг 
учун кўп ҳолларда бу банклар лойиҳани кредитлаштиришнинг ташаббускори сифатида 
фаолият юритиши мумкин. Инвестиция лойиҳасини самарадорлигини баҳолагани учун ва 
кредит шартномасини ишлаб чиққани учун ташаббускор банк комиссион ҳақ олади. 
Кредит берилгандан сўнг ташаббускор банк шартнома бўйича қарздорга нисбатан ўз 
талабини бошқа кредиторга беради.
Лойиҳавий молиялаштириш (синдикатлашган кредитлар)да мижознинг кредит 
бўйича тўлов мажбуриятларига таъминот сифатида қуйидагиларни айтиш мумкин: 

---

 банк кафолатлари; 
 лойиҳада маҳсулот сотишдан тушумнинг ажратилиши;
 турли кўринишдаги давлатнинг қўллаб-қувватлаши: "стэндбай" резерв кредитлари, 
субординациялашган қарзлар, кафолатлар ва ишончномалар ва бошқалар.
Кредит таъминоти молиялаштиришнинг қуйидаги босқичларида қуйидаги 
ҳужжатлар билан расмийлаштирилади: 

кафолат хати;

3-шахс топшириқ шартномаси;

гаров мажбурияти ва бошқалар. 
Таъминотни расмийлаштириш кредит шартномасини расмийлаштиришнинг ҳар бир 
босқичида амалга оширилади. Йирик инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш 
манбалари 3 хил кўринишда бўлади (расм). Булар: 

жалб қилинган маблағлар ҳисобидан молиялаштириш.

ўз маблағлари ҳисобидан молиялаштириш. 

қарз маблағлари ҳисобидан молиялаштириш. 
Йирик инвестицион лойиҳаларни жалб қилинган маблағлар ҳисобидан 
молиялаштириш лойиҳанинг ташкилий-ҳуқуқий шаклига қараб ҳар хил бўлади. 
Устав капиталини шакллантириш бу ташкилотнинг ташкилий-ҳуқуқий шаклига 
боғлиқ бўлади. Масъулияти чекланган жамиятда устав капитал таъсисчилар ҳисобидан 
шакллантирилади. Акциядорлик жамиятларда акциядорлар томонидан сотиб олинган 
жамиятнинг барча акциялари номинал қиймати йиғиндисидан иборат бўлади. 
Жамиятнинг барча оддий акциялари нархи бир хил бўлиши шарт. Жамиятнинг устав 
капитали унинг кредиторлари олдидаги қарзларини жамиятдаги мулкларнинг минимал 
ҳажми билан кафолатлайдиган бўлиши керак. Жамият оддий акцияларни сотишдан 
ташқари бир ёки бир неча хил имтиёзли акциялар ҳам сотиши мумкин.
Устав капиталини пул маблағи, мулк тўлови, мулкий ҳуқуқ, қимматли қоғозлар 
билан шакллантириш мумкин. Устав капитали - бу акциядорлик жамиятининг иқтисодий 
фундаменти. Агар акциядорлик жамияти ва унинг активлари йўқ бўлиб қолса, унда 
жамиятдан қоладиган - бу устав капиталдир. Айни вазиятда акциядорлик жамиятини 
тугатиш комиссияси акциядорларнинг қўлидаги акциялар миқдори бўйича ҳисоблашади. 
Устав капиталининг ўзгаришлари фақат акциядорлар умумий йиғилишининг 
қарорига асосан ўзгартирилади. Бу йиғилишда қуйидаги масалаларни кўриб чиқиш 
мумкин: 
- устав фондини кўпайтириш ва қўшимча акциялар чиқариш. Бу каби ечимга фақат 
устав капитал тўлиқ шакллантирилгандан сўнггина келиш мумкин. Жамият зарарни 
қоплаш учун устав капиталини оширишига йўл қўйилмайди; 
- устав капиталини камайтириш ёки ўзлари томонидан чиқарилган акцияларнинг 
маълум бир қисмини бекор қилиши, ҳамда чиқарилган акциялар сонини ўзгартирмасдан 
номинал қийматини камайтириш; 
- устав капитал ҳажмини сақлаб қолган ҳолда акцияларнинг номинал қийматини 
бўлиши ва камайтириши. 

---

Акциядорларнинг умумий йиғилиши устав капиталини камайтириш ёки кўпайтириш 
бўйича қарор қабул қилса, ушбу қарорга асосан акциядорлик жамияти ҳам ўз навбатида 
ўзининг устав капиталини камайтиради ёки кўпайтиради. 
Халқаро тажрибалар ва шу билан бирга мамлакатимизда орттирилган иқтисодий 
тажриба шуни кўрсатмоқдаки, устав капиталини кўпайтириш бу жамиятнинг инвестиция 
қилиш имкониятларини очиб беради, яъни инвестор катта ишонч билан ўзининг 
маблағини инвестицион лойиҳага тикади. Устав капитал инвестицион лойиҳа 
самарасизликка юз тутганда, инвесторнинг ушбу лойиҳага тиккан маблағини қисман ёки 
тўлиқ қайтариш имкониятини беради. Шунинг учун бундай ҳолларда устав капитали 
ташкилотнинг кафолат ролини ҳам ўйнайди.
Устав капиталини шакллантириш ҳамма вақтларда ҳам муҳим рол ўйнаганлиги сир 
эмас, лекин бозор муносабатларига ўтилаётган бир вақтда фақатгина устав капиталини 
шакллантириш билан йирик лойиҳаларни молиялаштириб бўлмайди.
Ўз маблағи ҳисобидан молиялаштириш.
Ўз маблағи ҳисобидан молиялаштириш ташкилотнинг бозор муносабатларида 
самарали фаолият юритиши орқали амалга оширилади. Бу каби тамойиллар маҳсулот 
ишлаб чиқаришда зарарларни тўлиқ қоплангандан сўнг ишлаб чиқаришни 
ривожлантириш, техник базаларни кенгайтириш учун йўлланади. Бундан шуни англаш 
лозимки, лойиҳа ўзининг жорий капитал харажатларини ўзи манбалари орқали қоплаши 
керак.
Ресурсларни инвестиция қилишдан асосий мақсад, бу ишлаб чиқаришдан соф 
даромад олиш, яъни соф тушумнинг маҳсулот таннархидан ошган қисмини олиш 
тушунилади. Фойда ва амортизация ажратмаси ишлаб чиқаришга бириктирилган айланма 
маблағларнинг натижавий ҳосиласи ҳисобланади. Бу маблағлар корхонанинг ўз маблағи 
ҳисобланиб, ташкилотнинг бу молиявий ресурсдан фойдаланиш имкониятларини излашга 
мажбур қилади. Фойда ва амортизация ажратмаларини оптимал равишда ишлатишда 
корхона кўпинча ишлаб чиқаришни янгилаш ва кенгайтириш йўлини танлайди. Корхона 
ихтиёрида қоладиган фойда - бу унинг молиявий талабларини молиялаш манбаси 
ҳисобланади. Уни ишлатилишига кўра икки хил турга ажратиш мумкин: жамғариш ва 
истеъмол. Корхона фойдасининг истемолга ёки жамғармага қандай мутаносиб равишда 
тақсимланиши корхонанинг келажакдаги фаолиятига боғлиқ бўлади.
Жамғаришга ажратилган амортизация ажратмаси ва фойда корхонанинг ишлаб 
чиқариш салоҳиятига илмий техникавий янгиликларни киритиш, молиявий активларни 
шакллантириш ва бошқа корхоналарнинг устав капиталида қатнашиш учун молиявий 
ресурс бўлиб ҳисобланади. Фойданинг бошқа бир қисми корхонани ижтимоий 
ривожлантириш мақсадида жамғарилади. Бундан ташқари фойданинг яна бир қисми 
бошқа корхоналар билан молиявий муносабатларини келтириб чиқарувчи ҳисобланадиган 
истеъмолга сарфланади. 
Замонавий хўжалик юритишда фойда ва амортизацияни тақсимоти ҳар доим ҳам 
махсус пул фондларга йўналтирилиши кузатилмайди. Корхона ихтиёрида қоладиган 
фойдадан учун махсус жамғармага амортизация ажратмалари тақсимланмайди, лекин 

---

корхонанинг молиявий ресурслар олдидаги фойдани тақсимланиш моҳияти ўзгармасдан 
қолади.
Хўжалик юритиш даврида корхоналар молиявий муносабатлари қанчалик соф 
иқтисодий кўринишга эга эканлиги корхоналар ўртасидаги ўзаро алоқаларнинг бир қатор 
тамойилларига боғлиқ бўлади. Уларнинг тамойиллари қуйидагича бўлиши мумкин: 
молиявий фаолият юритишда мустақил бўлиши, ўз - ўзини молиялаштириши, молиявий 
фаолиятнинг якуний ҳолатига қизиқиши, унинг натижаларига жавобгарлик, корхонанинг 
молиявий фаолият юритиши устидан назорат қилиш. 
Мақсадли фондлар одатда корхонанинг олган соф фойдасини тақсимлашдан 
шакллантирилади. 
1. Жамғариш фонди. 
Хўжалик юритувчи субеъктга бу фонд янги техникалар, айланма ресурсларни, 
асосий воситани ёки янги мол-мулкни шакллантириш имкониятини беради. Ўз 
имкониятлари орқали жамғариш фондини ўстиришга эришиши билан хўжалик юритувчи 
субеъкт ўзининг янги мулкларини ярата бошлайди. У шу билан биргаликда янги 
мулкларни яратиш бўйича операциялар хўжалик юритувчи субъектнинг жамғариш 
фондига зарар етказмаслигини таъминлайди. 
2. Амортизация ажратмаси.
Амортизация ажратмасини белгиланишидан мақсад ишлаб чиқариш фондлари ва 
номоддий активларни таъминлаб туришдир. 
Амортизация ажратмаси молиявий ресурсларнинг доимий манбаси ҳисобланади. 
Амортизация ажратмаси фақат асосий востиларнинг қийматини ишлаб чиқарилаётган 
маҳсулот ва хизматларга тўлиқ ўтказилгунга қадар ажратилади. Амортизация ажратмаси 
тўғри чизиқли усулда, тезлаштирилган усулда ва бажарилаган иш ҳажми усулида бўлиши 
мумкин. Ўзбекистонда ҳар уч хилдаги амортизация ҳисоблаш усули йўлга қўйилган. Бу 
ҳисоблаш усулларини хўжалик юрутувчи субеъкт мустақил равишда молиявий ҳолатига 
қараб белгилайди.
3. Резерв фонди.
Резерв фонди хўжалик юритувчи субеъкт фаолияти тугаш ҳолатлари юз берганда 
ўзининг кредиторлари олдидаги қарзларни тўлаш мақсадида тузилади. Акциядорлик 
жамиятлари, кооперативлар, чет эл инвестицияси қатнашган корхоналар учун резерв 
фондлари тузиш шарт бўлиб ҳисобланади. Резерв фондлар ажратмаси қуйидаги 
кўрсаткичлар билан чегараланган. Акциядорлик жамиятлари учун устав капиталини 10 
фоизидан, бошқа ташкилотларни таъсисчиларини рухсати билан 25 фоизгача, шу билан 
бирга ушбу резерв қилинаётган сумма солиққа тортилаётган сумманинг 50 фоизидан 
ошиб кетмаслиги керак. 
Ўз маблағи ҳисобидан молиялаштириш усули орқали молиялаштириш кўпчилик 
вақтларда лойиҳанинг (ГЭС) баъзи бўлимларини ишга тушириши баъзи бир 
бўлимларининг қурилиши бошланади. Баъзи ҳолларда шу каби лойиҳаларга ҳам 

---

маблағлар етишмай қолиши кузатилади. Шу сабабларга кўра инвестор лойиҳани ўз 
вақтида сифатли ишга тушириш учун жалб қилинган маблағларни олишга мажбур бўлади.
Қарз маблағлари ҳисобидан молиялаштириш. Қарз маблағлари ҳисобидан 
молиялаштиришни асосан икки катта бўлимга бўлиб ўргансак мақсадга мувофиқ бўлади, 
яъни облигация чиқариш йўли билан молиялаштириш ва синдициялаштирилган кредит 
йўли билан молиялаштириш. 
Жамият ўз низомида кўрсатилган тартибда облигацияларини ва бошқа қиммати 
қоғозларини чиқариш ҳуқуқига эга. Шунингдек жамият яна ушбу чиқарилган қимматли 
қоғозларни қонунда кўрсатилган тартибда тарқатиш ва сотиш хуқуқига ҳам эга. Жамият 
низомида бошқа шартлар кўрсатилмаган бўлса жамият бошқарув кенгаши (кузатув 
кенгаши)нинг қарорига асосан тарқатилади. Жамият облигация чиқариш ҳуқуқига эга. 
Облигация - эгасига облигациянинг номинал қиймати (облигациянинг номинал қиймати 
ва фоизи)ни муддати келгандан сўнг талаб қилиш ҳуқуқини берувчи қимматли қоғоздир. 
Облигация чиқариш учун қарор қабул қилинганда унинг шакли, муддати ва бошқа 
қайтариш шартлари кўрсатилган бўлиши керак. Облигация номинал қийматга эга бўлиши 
керак. Жами чиқарилган облигацияларнинг номинал қиймати жамиятнинг устав фондидан 
ёки унинг таъминот қийматидан ошиб кетмаслиги. Облигацияни устав фонди тўлиқ 
шаклланган ҳолдан кейин чиқарилади. Жамият чиқарилган облигацияларни бир вақтда 
ёки серияси бўйича маълум муддатларда қайтаришни мўлжаллаб чиқариши мумкин. 
Облигацияни пул шаклида ёки мулк шаклида қайтариш мумкин. Бу ҳолат облигация 
чиқариш шартларида кўрсатиб ўтилиши керак бўлади. Жамият маълум бир мулкий 
таъминот ёки учинчи шахсларнинг кафиллиги остида облигациялар чиқариши мумкин. 
Таъминотсиз облигациялар чиқариш учун жамият шаклланганлигига камида уч йил 
бўлиши керак. Шу билан бирга камида охирги икки йиллик рентабелли балансга эга 
бўлган бўлиши керак. Облигациялар номли ва номсиз бўлиш мумкин. Номли 
облигациялар чиқарганда унинг реестри юритилиши керак бўлади. Облигация эгасининг 
истагига қараб, уни муддатидан олдин уни тўлашини талаб қилиш хуқуқига эга. Шу 
сабабли облигация чиқарилиши жарёнида қарор қабул қилишда облигация эгасини 
муддатидан олдин тўлашини талаб қилганда унга тўлов суммаси ва фоизини тўлаш 
шартлари кўрсатилган бўлиши керак. Облигация эмиссияси йирик инвестицион 
лойиҳаларни молиялаштиришда самарали бўлавермайди (4.3-жадвал).