Mavzu: tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi pedagogik fan sifatida

Tabiatshunoslik  darsliklari  va  ular  bilan  ishlash.  Darslik  darsda 
o’zlashtirilgan  bilimlarni  mustahkamlash  va  kengaytirishni  ta'minlovchi  muhim 
vositadir. 
Tabiatshunoslik  darsliklari  ham  ta'lim  beruvchilik,  rivojlantiruvchilik 
hamda  tarbiyalovchilik  ahamiyatiga  ega.  Ular  o’zbekiston  tabiatining  mavsumiy 
xususiyatlarini  hisobga  o’lgan  holda  tuzilgan.  Chunonchi,  taqvim  bo’yicha  1 
sentabrdan  kuz  boshlanadi.  Ammo  o’zbekistonda  sentabrda  kunlar  hali  yozdagidek 
issiq  bo’ladi.  Shunga  ko’ra  birinchi  darslar  yozgi  kuzatishlarga  yakun  yasashga 
bag’ishlanadi, buning uchun darsliklardan yozda  tabiatda olib borilgan kuzatishlarni 
aks  ettiruvchi  mavzular  qarab  chiqiladi.  Shu  sababli  tabiatshunoslikni  o’rganish 
yozgi  kuzatishlarni:  kun  yarmida  quyosh  balandligi,  yoz  oxirida  kun  va  tunning 
uzunligi,  kechqurunning  iliqligi,  tunning  salqinligi;  mevalarning  mo’lligi, 
ularning  yetilish  muddatlari;  g’o’za  chigitining  unib  chiqishi,  gullashi, 
ko’saklashi;  yozda  hayvonlar  hayoti;  yoz  davrida  odamlarning  mehnat  faoliyati  va 
hokazolarni sistemalashtirishdan boshlanadi. 
“Atrofimizdagi olam” (1-2-sinflar) va “Tabiatshunoslik” (3-4- sinflar) darsliklari 
matnlarining  mazmuni  deyarli  o’lkashunoslik  tamoyiliga  xos  tuzilgan.  Bu  atrof 
tabiatni,  unda  kuzatiladigan  har  xil  obyekt  va  hodisalar  hamda  odamlar  mehnat 
faoliyati o’rtasidagi o’zaro aloqalarni bir-biriga bog’lagan holda o’rganish imkonini 
beradi. 
Darslik  bilan  ishlashda  quyidagi  uslublardan  foydalaniladi:  matn  bilan  ishlash; 
savol va topshiriqlar bilan ishlash; darslikdagi rasmlar bilan ishlash. 
Yangi  mavzuni  tushuntirish  va  olingan  bilimlarni  mustahkam-lashda  ish 
darslik matni bilan o’tkaziladi. U shu tarzda boradi:  mavzu bo’yicha kirish suhbati, 
o’quvchining  mavzu  matnini  to’liq  yoki  qismlari  bo’yicha  o’qishi,  o’qilgan 
mavzular  mazmuni  bo’yicha  suhbat,  o’qituvchining  tushuntirishi,  yangi  atama  va 
nomlarni  (o’qituvchining  doskaga,  o’quvchilarning  daftarlariga)  yozishlari. 
o’qituvchi ishga rahbarlik qila turib, unga barcha  o’quvchilarni jalb etadi, ularning 
javoblarini qiziqarli ma'lumotlar bilan to’ldiradi; jadval, surat, diapozitiv, diafilmlar 
namoyish  qiladi.  Shu  asosda  o’quvchilarda  aniq tasavvurlar hosil qilinadi,  bu  sa'y-
harakatlar tushunchani shakllantirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 
Dastlabki  darslarda  o’qituvchining  o’zi  o’quvchilar  uchun  qiyin  bo’lgan  so’z 
yoki jumlalarni tanlaydi va ularning ahamiyatini tushuntirishni taklif qiladi. Kelgusi 
darslarda  bu  so’zlarni  vaqti-vaqti  bilan  takrorlash  lozim.  O’quvchilar  asta-sekin 
tushunarli  bo’lmagan  so’zlarning  ahamiyatini  aniqlab,  tushuna  boshlaydilar. 
Darsliklardagi har bir mavzuga o’quv materiali bilan mustaqil ishlash ko’nikmalarini 
shakllantiruvchi,  o’q^uvchilarning  fikrlash  faoliyatlarini  rag’batlantiruvchi  va 
yo’naltiruvchi  savollar  hamda  topshiriqlar  beriladi.  Savol  va  topshiriqlar  sabab-
oqibatlariga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: 
1.  Bilimlarni  mustahkamlash  uchun  (O’zbekistonda  qanday  g’alla  o’simliklari 
o’stiriladi?  G’alla  poyasi  nima  deb  ataladi?  G’allaning  mevasi  nima?  Tarvuz, 
oshqovoq,  ya'ni  poliz  ekinlarining  mevasi  boshqa  o’simliklar  mevasidan  qanday 
farqlanadi?  Siz  yashaydigan  joyda  qaysi  qushlar  zararkunanda  hasharotlarni  qiradi? 
Yirtqich qushlar qanday foyda keltiradi?). 

---

2.  Mantiqiy  tafakkurni  rivojlantirish  uchun  (Nima  uchun  o’simliklar 
barglarini  to’kadi?  Nima  uchun  barglarning  rangi  kuzda  xira  bo’ladi?  o’simliklar 
nima  uchun  ko’paytiriladi?  Nima  uchun  qushlar  issiq  o’lkalarga  uchib  ketadilar? 
Nima  uchun  yer  haydash  vaqtida  dalada  zag’chalar  ko’p  bo’ladi?  Nima  uchun  kuz 
oylarida  kunlar  asta-sekin  soviy  boshlaydi?  Nima  uchun  ba'zi  hayvonlar  qishki 
uyquga ketadilar?). 
3. Kuzatish yarayonida olingan bilimlarni qo’llash uchun (g’o’za barglari g’alla 
o’simliklari  barglaridan  qanday  farqlanadi?    G’alla  o’simliklari  poyasi  nima  deb 
ataladi?  G’o’za mevasi nima deb ataladi? Ko’sak-mevalar qanday rangga ega? Ular 
nima  bilan  to’lgan?  Urug’lari  nima  bilan  qoplangan?    G’o’za  chigitini  tolalardan 
tozalang  va  oq  qog’oz  orasiga  olib  ezing.  Qog’ozda  nima  qoldi?  Har  xil  boshoqli 
o’simliklar  mevalarini  ko’rib  chiqing.  Ularning  donlari  bir-biridan  nimasi  bilan 
farqlanadi?). 
4.  Tabiatshunoslik  tushunchalarining  solishtirma  xarakteristikasi  uchun  o’Plan 
xaritadan  qanday  farqlanadi?  Qushlarning  bahordagi  hayoti  ularning  boshqa 
fasllardagi hayotidan qanday farqlanadi? g’alla  o’simliklarining  mevalarini  qarab 
chiqing. Ularning o’lchamini taqqoslang. Ular bir-biridan farqlanadimi?). 
unki  ular  o’quvchilarning  bilish  faoliyatlarini  yo’naltiradi  va  sinfda  hamda 
uyda tasvirlar ustida mustaqil ishlashga yordam beradi,