Mavzu: tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi pedagogik fan sifatida

4-  sinfda  “Tabiatshunoslik”ni  o’qitish  metodikasi.  Tabiatshunoslikni 
alohida o’quv predmeti sifatida o’qitish 4- sinfda ham davom etadi. o’quv materiali 
“Atrofimizdagi tabiat”,  “Geografik xarita”, “Yer - Quyosh sistemasidagi sayyora”, 
“O'zbekiston  -  globus  va  dunyo  xaritasida”,  “Tabiatning  xilma-xilligi”,  “O'zbekiston 
tabiatini  asraymiz”,  “Foydali  qazilmalar”,  “Tabiat  muhofazasi”  kabi  materiallarni 
birlashtiradi. 
“Atrofimizdagi tabiat” mavzusini o’igana boshlashda bolalar yozgi topshiriqlarga 
yakun yasaydilar, jonajon o’lka tabiati to’g’risidagi materialni takrorlaydilar va jonli 
tabiat,  uning  asosiy  belgilari,  jonajon  o’lkamizning  iqlimi  haqida  ma'lumotlar 
olishadi.  Keyin  “Geografik  xarita”  mavzusi  bilan  tanishadilar.  Amaliy  ish  va 
mashg’ulotlar jarayonida ayrim narsalarni, sinfni, maktab maydonchasini pejada 
qanday  tasvirlash  kerakligi  bilan  tanishadilar.  Bu  mavzu  o’quvchilarni  geografiya 
xaritasini  tushunishlarida  asos  bo’lib  xizmat  qiladi.  o’z  joyini  o’iganishga  asoslanib, 
o’qituvchi  o’quvchilarda  o’zbekistonning  tabiiy  xaritasi  to’g’risida,  keyin  esa 
MDHning tabiiy xaritasi to’g’risida boshlang’ich tasavvurlar hosil qiladi. Xarita bilan 
ishlash butun o’quv yili davomida davom etadi. 
Xaritalarda foydalanilgan shartli belgilar bilan o’quvchilarni tanishtira borib, 
ularni o’z oikasi tabiatining tegishli rasmlari bilan taqqoslashi kerak. Shunga intilish 
kerakki, xarita ham bolalar uchun kitob kabi bilim manbai bo’lib qolsin. 
“Yer  -  Quyosh  sistemasidagi  sayyora”  mavzusi  orqali  o’quv-chilar  globus  - 
yerning  kichraytirilgan  shakli  ekanligi,  Oy  Yerning  yo’ldoshi,  Yerning  harakati, 
kun  bilan  tun,  issiqlik  va  yorug’likning  Yerda  taqsimlanishi,  yerning  sun'iy 
yo’ldoshlari  va  raketalar  haqidagi  dastlabki  bilimlarga  ega  bo’lishadi.  Amaliy  ishlarni 
bajarish  jarayonida  yarim  sharlar  xaritasi,  globus  bilan  ishlash,  nechta  okean,  qifa 
mavjudligi,  bizning  davlatimiz  -  o’zbekiston  Yer  sharining  qayerida  joylashgan, 
nima  uchun  oy  yerning  yo’ldoshi  deb  atalishi,  qaysi  xususiyatlari  bilan  yerdan  farq 
qilishi,  quyosh  va  uning  yerdagi  hayot  uchun  ahamiyati,  kun  va  tunning  hamda  yil 
fasllarining hosil bo’lishi kabi savollarga javob topishlari va bajarishlari lozim. 
 “Tabiatning  xilma-xilligi”  kichik  mavzusi  bolalarni  mamla-katimiz 
tabiatining  xilma-xilligi  to’g’risidagi  asosiy  ma'lumotlar  bilan  tanishtiradi.  Bu 
ma'lumotlar  o’quvchilarga  tabiiy  geografiya  kursida  MDHning  tabiiy  hududlari 
to’g’risidagi materialni o’zlashtirilishini osonlashtiradi. 
“Tabiatning  xilma-xilligi”  mavzusini  muvaffaqiyatli  o’rganish  uchun  MDH 
(tabiiy  va  tabiiy  zonalar)  xaritalaridan,  gerbariy,  devoriy  surat,  kinofilm,  rasm, 
jurnal  va  gazetalardagi  foto-suratlardan,  radio  va  teleko’rsatuvlardan,  berilgan 
Gidrometeorologiya  xizmati  xabarlaridan  keng  foydalanish  zarur.  o’quv-chilarni 
daftarda  yozilgan  har  bir  hududning  tabiiy  sharoitlari  xarakteristikasi: 1- xaritadagi 
holati;  2-  yuzasi;  3-  daryo  va  ko’llari;  4-  yil  fasllari;  5-  o’simliklari;  6-  hayvonot 
dunyosi; 7- shahar va qishloqdagi odamlar mehnati kabilarni o’z ichiga olgan rejadan 
foydalanishga  o’rgatish  kerak.  Ular  xaritadan  har  bir  hududni,  u  MDHning qaysi 
qismida joylashganligini ko’rsatib bera olishlari kerak. Tabiiy zonalar relyefi umumiy 
doirada, masalan, “asosan tekisliklar va tog’lar va hokazolar bor” tarzida ta'riflanadi. 
Yil  fasllarini  xarakterlash  qish  va  yozning  xarakterli  harorati  va  yog’inning  ko’p-
ozligini  tasvirlash  bilan  biiga  olib  boriladi.  Bunda  yil  fasllarining  xususiyatlarini  shu 
mintaqada Quyoshning yoz va qish vaqtlarida yoritish xarakteri bilan bog’lash lozim. 

---

Masalan, “Cho'lda Quyosh yozda ufqdan yuqoriga ko’tariladi va deyarli tik tushuvchi 
nurlari Yer yuzasini kuchli qizdiradi” yoki “Tundrada, hatto yozda ham Quyosh ufq 
ustida  pastda  turadi  va  uning  nurlari  Yer  yuzasi  bo’ylab  qiya  holda  o’tadi,  uni 
kuchsiz qizdiradi” shaklida. 
Bolalarni  u  yoki  bu  zonaning  xususiyatlarini  jonajon  o’lkasi  tabiati  va 
odamlar  mehnati  bilan  solishtirishga  o’rgatish  g’oyat  muhimdir.  o’quv  materialini 
taqqoslash  bilan  o’rganish  tafak-kurni  rivojlantiradi,  bilimni  konkretlashtiradi, 
predmetga qizi-qishni oshiradi. 
Bilimlarni  mustahkamlash  va  mantiqiy  tafakkurni  rivojlantirish  uchun  xarita 
bo’ylab  xayolan sayohat o’tkazish  foydalidir,  sayohat vaqtida  bolalar  yo’lga  nimalar 
kiyib  olishlarini,  yo’lda  nimalarni  ko’rishlarini,  qanday  o’simlik  va  hayvonlar 
uchrashini aytishlari kerak bo’ladi. Bu mavzuni o’zlashtirishda, ayniqsa, o’zbekiston 
hududidagi  tabiiy  zonalarni  tahlil  etishga  keng  o’rin  berilgan.  Cho’Uar  tabiati, 
cho’lning  inson  tomonidan  o’zlashtirilishi,  cho'l  o’simliklari  va  hayvonot  dunyosi 
haqidagi  bilimlarni  o’quvchilar  cho'l  zonasini  o’zlashtirish  mavzusi  orqali  olishadi. 
“Tog’  tabiati”,  “Subtropiklar  tabiati”,  “Dashtlar  tabiati”  va  “o’rmon  zonalari 
tabiati”  mavzulari  orqali  o’quvchilar  xaritalarda  ularning  joylashishi,  ob-havo 
xususiyatlari,  tabiiy  boyliklari,  o’simlik  va  hayvonot  dunyosi,  hamma  zonalarda 
inson ta'siri tufayli bo’ladigan o’zgarishlar haqidagi ma'lumotlar£a ega bo’lishadi. 
Amaliy darslarda xarita bilan ishlab, ularning tasvirlanishini tahlil etish, o’z o’lkasida 
mavjud  bo’lgan  zonalarga  sayohat  uyushtirish,  o’simliklardan  gerbariylar  yasash, 
hayvonot  dunyosini  tasvirga  tushirish,  rasm  chizish  va  hokazo  ishlarni  bajarish 
tavsiya etiladi.  
O’lkamiz  biror  qismining  tabiiy  xususiyatlarini  o’igana  turib,  o’quvchilar 
uning  uchun  xarakterli  bo’lgan  qishloq  xo’jaligi  va  sanoat  ishlab  chiqarishning 
turlari to’g’risida tasavvur olishlari kerak. Mavzu o’rganish o’lkamiz hayoti bilan 
chambarchas bog’lanishi lozim. 
 “Insonning  tabiatdan  foydalanishi  va  uni  muhofaza  qilishi”  mavzusini 
o’igana  turib,  o’qituvchi  tabiat  muhofazasi  bo’yicha  qonuniy  hujjatlar,  ularni  har 
biri jamiyatimiz fiiqarosi tomonidan bajarilishi zarurligi to’g’risida gapirib berishi kerak. 
Mavzuda alohida e'tibor tabiat boyliklaridan oqilona foydalanishlarga qaratiladi. 
Tabiat  muhofazasiga  oid  masalalar  tabiatshunoslikning  deyarli  barcha 
bo’limlariga  daxldordir.  Mavzuning  asosiy  masalasi  tabiat  muhofazasi  to’g’risidagi 
ilgarigi darslarda bayon qilingan  ayrim  ma'lumotlarni  bildirish,  tabiat  muhofazasi 
bo’yicha  qanday  tadbirlar  amalga  oshirilayotganligini  o’quvchilarga  ko’rsatishdir. 
Tabiat muhofazasining ma'nosi va ahamiyatini o’quvchilarga  ocha borib, o’qituvchi 
bu  mavzuning  katta  tarbiyaviy  ahamiyatga  ega  ekanligini  e'tiborda  tutishi  kerak. 
Tabiat  faqat  jamiyatning  moddiy  hayoti  uchun  boylik  olish  manbaigina  bo’lib 
qolmasdan,  balki  xalq  ma'naviy  boyligining  asosi  hamdir.  o’qituvchi  tabiat 
muhofazasi  va  tabiiy  boyliklardan  ehtiyotkorlik  bilan  foydalanish  to’g’risida  qanday 
g’amxo’rlik 
qilinayotganini 
gapirib 
berishi, 
o’quvchilarni 
o’zbekiston 
Konstitutsiyasida o’z aksini topgan tabiat muhofazasi to’g’risidagi modda bilan, 
shuningdek,  o’zbekiston  tabiatini  muhofaza  qilish  jamiyatining  Nizomi  bilan 
tanishtirib  borishi  kerak.  Bu  kichik  yoshdagi  maktab  o’quvchilarining  ma'naviy 
tarbiyasida  katta  ahamiyatga  ega.  Tabiat  muhofazasi  to’g’risida  g’amxo’rlik  bolalarda 
kompleks  tarbiyaning  muhim  qismi  sifatida,  vatanparvarlik  hissini  shakllantirishda, 

---

inson  va  tabiat  o’rtasida  oqilona  o’zaro  munosabat  o’rnatishda  g’oyat  katta  ahamiyat 
kasb etadi. 
Tabiat muhofazasi masalalarini o’rganish ushbu mavzu bilan cheklanmaydi. 
Bu tabiatshunoslik kursining bosh masalasidir.  Tabiat muhofazasi bo’yicha amaliy 
faoliyat  bolalarda  tabiat  boyliklarini  himoya  qilish  hamda  ko’paytirishga 
intilishni  rivqjlantiradi.  Shunga  ko’ra  ularni  qushlar  uchun  oziqa  tayyorlashda 
qatnashishga,  kech  kuz,  qish  va  erta  bahorda  qushlarni  boqishga,  gul  manzarali 
o’simliklar  urug’larini  yig’ishga,  ularni  aholi  o’rtasida  tarqatishga,  guzarlarda 
ko’kalamzorlarni  parvarish  qilishga,  tuproqni  yemirilishdan  saqlovchi  o’simliklarni 
o’stirishga jalb qilish kerak. 
Bilimni tekshirish uchun savollar 
1.  3- va 4- sinflarda tabiatshunoslikni o’rganishning o’ziga xos xususiyatlari 
nimada? 
2.  3-  sinfda  tabiatda  kuzatishlar  o’tkazish  metodikasi  qanday,  u  2-sinf 
metodikasidan nima bilan farq qiladi? 
3.  “Tabiatshunoslik”  darsligida  kuzatishlarni  murakkablashtirib  borishni  qanday 
izohlaysiz? 
4.  4- sinfda tabiatshunoslikni o’iganish xususiyatlari haqida nima deya olasiz? 
5.  4- sinfda tabiatshunoslikni o’qitishda qaysi metodlardan foydalaniladi?