Mavzu: tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi pedagogik fan sifatida

20-MAVZU. 3-4- SINFLARDA “TABIATSHUNOSLIK”NI O’QITISH  
METODIKASI 
Reja: 
1.  3- sinfda   “TabiatshunosIik”ni   o’qitish   metodikasi. 
2.  4- sinfda “Tabiatshunoslik”ni o’qitish metodikasi. 
Tabiatshunoslikni  alohida  predmet  sifatida  o’qitish  3-  sinfdan  boshlanadi. 
o’quv materiali - “Tabiat va odam”, “Tabiat jismlari”, “O'simlik va hayvonot olami”, 

---

“Sog’ligimizni  saqlaymiz”  va  “Ekologiya”  mavzulariga  birlashtirilgan.  Tabiatshunoslik 
bo’yicha dastur kichik yoshdagi maktab o’quvchilariga faqat jonajon tabiat go’zalligi 
va  boyliklarinigina  emas,  balki  barcha  xalqlar  bilan  qardoshlarcha  hamkorlikda 
rivojlanayotgan respublikamizning tabiatini ko’rsatishga ham imkon beradi. 
o’z  Vatanining  tabiati  va  odamlari  mehnati  to’g’risidagi  bilimlarning 
keng  doirasi  o’qituvchiga  umumiy  ta'lim  va  hunar  maktablarini  isloh  qilishning 
asosiy  yo’nalishlarini  tashkil  etgan  eng  muhim  ta'lim-tarbiya  vazifalarini  amalga 
oshirish mas'uliyatini zimmaga yuklaydi. 
3-  sinfda  o’quvchilar  ob-havoni  muntazam  kuzatishni  davom  ettiradilar, 
bulutlanishni,  shamol  kuchini  (kuchli,  kuchsiz,  mo’tadilligini)  belgilaydilar. 
Fenologik kuzatishlar o’tkazishda davom ettiradilar: kunning uzunligini (kalendar 
bo’yicha),  barglarning  sarg’ayishini,  xazonrezgilikni,  yil  fasllari  bo’yicha  o’simlik 
va  hayvonlar  holatini  belgilaydilar.  Barcha  kuzatishlar  “Kundalik  kuzatish  daftari” 
va umumsinf tabiat hamda mehnat kalendariga yozib boriladi. 
Har oyning oxirida kuzatishlar umumlashtiriladi va yig’ma jadvalga kiritiladi. 
Unda  joriy  oyning  fenologik  xususiyatlari  belgUanadi.  Kundaliklarga  o’simlik  va 
hayvonlar  ustida  olib  borilgan  umumlashgan  kuzatishlar  yoziladi.  o’quvchilar  jonsiz 
tabiatdagi  o’zgarishlaming  o’simlik  va  hayvonlar  hayotidagi  o’zgarishlar  bilan  uzviy 
bog’liq ekanligi haqida xulosa chiqaradilar, qanday bog’liqligini o’rganadilar. 
3- sinfda umumsinf tabiat va mehnat kalendarini yuritish davom etadi,  bu  ikki 
yil davomida kuzatilgan hodisalarni taqqoslash 
mkonini  beradi.  Har  kuni  ob-havo,  o’simlik  va  hayvonlar  holatini  belgilab, 
o’quvchilar  joriy  kuzatishlarini  o’tgan  yili  shu  kunda  o’tkazgan  kuzatishlari  bilan 
solishtiradilar.  Bunday  ish  kuzatishlarga  qiziqishni,  ishning  sifatini  oshiradi, 
tabiatshunoslik tushunchalarini chuqurroq o’zlashtirishga yordam beradi. “Tabiat va 
odam”  mavzusini  o’rganishda  bolalar  tabiat,  jonli  va  jonsiz  tabiat,  tabiatdagi 
o’zaro bog’liqliklar, tabiatni asrab-avaylash haqidagi ma'lumotlatga ega bo’lishadi. 
Bolalar ekskursiyada tuproq bilan tanishadilar, tuproq kesmalarini ko’rib 
chiqadilar.  o’qituvchi  ular  e'tiborini  yer  ostida  joylashgan  tuproq  qatlamlari  va  tog’ 
jinslarining yotishiga qaratadi. Amaliy ish va tajribalar jarayonida o’quvchilar tuproq 
tarkibini  bilib  oladilar,  o’z  o’lkalari  tuproqlarining  xilma-xilligi  to’g’risida  tasavvur 
hosil  qiladilar.  Bu  bo’lim  birinchi  bo’lib  o’iganiladi,  chunki  u  o’quvchilarni  qishloq 
xo’jaligi  mehnati  bo’yicha  mashg’ulotlarga  (tuproqni  kuzda  haydashga,  ko’chat 
qalinligining  ildizmevalar  hosiliga  va  manzarali  o’simliklarning  gullash  vaqtiga, 
o’g’itlashning  ildizmevalarning  hosiliga,  gul  manzarali  o’simliklarining  o’sishiga 
ta'sirini o’iganish bilan bog’liq bo’lgan tajribalar qo’yishga) nazariy jihatdan tayyorlaydi. 
Tuproq  tarkibi  to’g’risida  tasavvuiga  ega  bo’lmay  turib,  o’quvchilar  madaniy 
o’simliklarning o’sish va rivojlanishi to’g’risidagi bilimlarni ololmaydilar. 
Mahalliy o’simlik va hayvonlarning bir necha turlari bilan o’quvchilar tabiat 
va  qishloq  xo’jalik  ishlab  chiqarishiga,  shuning-dek,  o’quv-tajriba  maydonchasiga 
o’tkazilgan  ekskursiyalarda  tanishadilar.  E'tibor  jonli  tabiat  burchagi  hamda 
tabiatning o’zida 
o’simlik  va  hayvonlarning  o’sishi  va  rivojlanishini  kuzatishga  qaratilishi  kerak. 
“Suv”  mavzusi  bilan  tanishgan  o’quvchilar  tabiatda  suv,  suvning  uch  holati,  tabiatda 
suvning aylanishi, suvni asrab-avaylash, ehtiyot qilish, suvni ifloslanishdan muhofaza 
qilish  haqidagi  bilimlarga  ega  bo’lishadi.  Bolalar  o’zbekistonning  eng  katta  daryolari, 
ularning  hosil  bo’lishi,  quyilishi,  boshlanishi,  o’zani  to’g’risida  dastlabki  bilimlami 

---

oladilar. Ular tabiatdagi suv bilan mahalliy suv havzalariga ekskursiyaga boiganlarida 
tanishadilar. 
“Foydali  qazilmalan>  mavzuchasi  quruqlik  har  xil  tog’  jinslaridan:  granit,  qum, 
loy,  kalsit  va  boshqalardan  iborat  ekanligi  to’g’risidagi  dastlabki  tasavvurni  beradi, 
foydali qazilmalarning xususiyatlarini o’iganish mavzuda  markaziy o’rinni egallaydi. 
Ularni  o’iganish  predmetli  darslarda  kuzatishJar  o’tkazish  yo’li  bilan  olib  boriladi. 
Ekskursiyalar katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lib, bolalar foydali qazilmalarni qazib 
olish,  ishchilar  mehnatini  mexanizatsiyalash  bilan  tanishishlari,  oikamizni  turli 
foydali  qazilmalarga  boy  ekanligini  bilib  olishlari  mumkin.  “o’simlik  va  hayvonot 
olami”  mavzusida  o’quvchilar  o’simliklarning  xilma-xilligi,  suv  o’tlari,  moxlar, 
xushbo’y  hidli  o’simliklar,  dorivor  o’simliklar  va  ularning  ahamiyati  haqida  dastlabki 
tushunchalarga  ega  bo’lishadi.  Shuningdek,  dalalar,  bog’lar,  tomorqalarda  o’sadigan 
madaniy  o’simliklar,  manzarali,  texnik,  g’o’za,  donli  o’simliklar  haqida  ham 
ma'lumotga ega bo’lishadi. Ekinzorlarning foydali va zararli hasharotlari, bog’larning 
doimiy hasharotlari, ipakqurti vauning ahamiyati haqida ma'lumotlar  ham  bu  mavzuda 
atroflicha yoritilgan. Hayvonot olamining xilma-xilligi, ovqatlanishi, oziqlanish zanjiri 
va uning ayrim odamlar ta'sirida buzilishi, organizmlarning tabiiy sharoitda moslashuvi 
haqidagi  dastlabki  bilimlarni  ham  o’quvchilar  bu  mavzuni  o’zlashtirish  jarayonida 
olishadi. 
“Sog’ligimizni  saqlaymiz”  mavzusi  bolalarning  1-  va  2-  sinflarda  egallagan 
sanitariya-gigiyenaga  oid  bilimlari  va  ko’nikmalari  asosida  o’rganiladi.  Ko’rgazmali 
qurollami namoyish qilish bilan birga bolalarni gigiyena qoidalarini amaliy jihatdan 
bajarishga ham o’igatish zarur. 
 “Sog’ligimizni  saqlaymiz”  mavzusini  o’iganishga  bag’ishlangan  darslarda  bir 
necha  daqiqani  sanitar  -  o’quvchilarning  shaxsiy  gigiyena  qoidalarining  bajarilishi 
to’g’risidagi axborotlariga ajratish ma'qul bo’ladi. Bu bolalarni intizomli qiladi, ularda 
mas'uliyatni his etishni tarbiyalaydi. Gigiyenik bilimlar hamda ko’nikmalarni egallab 
olishga  bolalarni  odam  tanasining  tuzilishi  va  a'zolarining  vazifalari  to’g’risidagi 
oddiy  ma'lumotlar  bilan  tanishtirish  yordam  beradi.  Bolalar  odam  oiganizmining  bir 
butun ekanligini tushunib olishlari kerak. 
3-  sinf  o’quvchilariga  muskullar  bilan  qon  aylanish,  muskullar  bilan 
ovqatlanish  o’rtasidagi  o’zaro  bog’lanishlar  tushunarli.  “Nerv  sistemasi”  va  “Sezgi 
organlari”  mavzularini  o’igana  borib,  ular  fazalar  o’rtasidagi,  shuningdek, 
organizm  bilan  atrof-muhit  o’rtasidagi  aloqalarning  qanday  amalga  oshishi 
to’g’risida  ma'lumotlar  oladilar.  Bu  bilan  bir  qatorda  o’quvchilar  ovqatlar  va 
ovqatlanish  qoidalari,  pashshalardan  ehtiyot  bo’lish,  chekish  va  uning  oqibatlari, 
yuqumli  kasalliklar  va  ulardan  saqlanish  tartib-qoidalari,  spirtli  ichimliklarning  zarari 
haqidagi dastlabki tushun-chalarga bu mavzu orqali ega bo’lishadi. 
Gigiyenik  bilimlar  va  ko’nikmalarni  o’qitishni  shakllantirishni  faqat  o’qish 
vaqti bilan cheklamaslik kerak. Salomatlikni muhofaza qilishga, kun tartibini, shaxsiy 
ijtimoiy  gigiyena  qoidalarini  bajarishga,  o’quvchilarturmushiga  jismoniy  mashqlar 
hamda  sport  o’yinlarini  tatbiq  qilishga  bag’ishlangan  o’qishdan  tashqari  vaqtlarda 
suhbatlar,  kinofilmlar  namoyish  qilish,  shu  mavzuga  bog’liq  ertaliklar  o’tkazish 
darslarda olingan bilimlar hamda ko’nikmalarni chuqurlashtiradi va mustahkamlaydi. 
Gigiyenik  ko’nikmalarni  yanada  shakllantirish  uchun  maktab  bilan  oila 
aloqasini  mustahkamlash  kerak.  Bunda  ota-onalar  o’rtasida  sanitariya-oqartuv 
ishlarini  olib  borish  g’oyat  muhimdir.  o’qituvchi  ota-onalarni  o’zining 

---

o’quvchilarning  sanitariya-gigiyena  jihatdan  tarbiyalash  sohasidagi  ishlari  bilan 
tanishtirishi va asosiy e'tiborni nimalarga qaratish zarurligini ko’rsatish zarur.