Mavzu: tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi pedagogik fan sifatida

Tabiatshunoslik  tushunchalarini  samarali  o’zlashtirilishini  ta'minlovchi 
metodik sharoitlar.  

---

O’quv  materialini  o’quvchilar  tomonidan  puxta  o’zlashtirmaslik  hollari  ham 
mavjud.  Buning  sababi  shundaki,  ularning  bilimlari  tasavvurlar  darajasida 
qolgan.  Darsda  bir  mavzu  bo’yicha  shakllantirilgan  tushun-chalar  keyinchalik 
rivojlantirilmaydi  va  boshqa  tushunchalar  bilan  bog’lanmaydi.  Tushunchalarni 
rivojlantirishning 
zarur 
sharoiti 
tizimdir. 
Jumladan, 
tabiatshunoslik 
tushunchalarining hosil bo’lishi muayyan metodik sharoitlarda amalga oshadi.  
Tabiatshunoslik 
tushunchalari 
bevosita 
qabul 
qilish -kuzatishlarga 
asoslanib, o’iganilayotgan narsa yoki hodisa to’g’risida aniq va ravshan tasavvur hosil 
qilingan sharoitda to’g’ri bo’lishi mumkin. 
Tushunchani birlamchi tarzda hosil bo’lishida obyektlar va ko’rgazmali materialning 
har  xil  turlari  Gadvallar,  sxemalar,  suratlar  va  hokazolar)  katta  ahamiyatga  egadir. 
O’quvchilar  tafakkurini  rivqjlantirmasdan,  ularni  fikrlash  ishiga  jalb  qilmasdan  turib 
tushunchalarning  o’zlashtirilishiga  erishish  mumkin  emas.  o’quvchilarning  fikrlash 
faoliyatini  rag’batlantirish  uchun  o’qituvchi  mavzu  va  darsni  boshlab,  ular  oldiga 
muammolar  qo’yadi.  o’quv  materialini  bayon  qila  borib,  o’quvchilarni  sabab  va 
oqibatlarni,  tabiat  hodisalari  o’rtasidagi  bog’lanishlarni  aniqlashga  jalb  qilishga 
harakat  qiladi.  Jonajon  o’lkaning  tabiati  mavzusi  misol  bo’lib  xizmat  qilishi 
mumkin,  unda  har  xil  o’simliklar  hayotining  tuproq, suv, oziq  moddalar  va  boshqa 
omillarga  bog’liqligi  (3-  sinf),  o’simlik  va  hayvonlar  hayotining  tabiiy  sharoitlarga 
bog’liqligi 
(4-sinf) 
ko’rsatilgan. 
Tabiatshunoslik 
tushunchalarining 
o’zlashtirilishida  predmetlararo  (nutqni  rivojlantirish,  o’qish,  matematika,  ona 
tili, musiqa, ashula, mehnat, rasm olish bilan) aloqa o’rnatish muhim rol o’ynaydi. 
Predmetlararo  aloqadan  muntazam,  uzluksiz  foydalanish  bolalarni  ilgari 
olingan  bilimlarini  hayotda  qo’llashga,  o’quv  faoliyatlarining  barcha  turlarida 
mantiqiy  bog’lanish  o’rnatishga  o’rgatadi.  O’quvchilarni  faol  fikrlashlarini 
tarbiyalashda o’qituvchining savollari katta rol o’ynaydi. Tabiatshunoslik darslarida 
darslik matnini tiklashda (esga olishda) tahlilni, sintezni, umum-lashtirishni talab 
qiluvchi  savollar  berish  kerak.  Javobda  sintezni,  talab  qiluvchi,  tushunchalarni 
kengaytiruvchi  savollar  alohida  ahamiyat  kasb  etadi.  Bunga  quyidagi  savollar 
misol bo’lishi mumkin: cho’lda yashovchi hayvonlarning qaysi moslanishlari ularga 
qmg’oqchilikka  va  jazirama  issiqqa  chidashga  yordam  beradi?  Dasht  va  cho'l 
tabiatining  o’xshashligi  nimada?  Nima  uchun  tundrada  katta  daraxtlar  o’smaydi? 
va hokazolar. 
Tushunchalarni  rivojlantiruvchi  savollar  majmuasi  tabiiy  narsalarni 
jadvaldagi ularning tasviri bilan taqqoslashni, sxemalar chizishni, doskada ularni rasm 
va  gerbariylar  bilan  uzviylashtirishni  o’z  ichiga  oladi.  Masalan,  3-  sinfda  quyidagilar 
shunday savollardan bo’lishi  mumkin:  chigit  ekilgandan  keyin  unda  qanday  jarayon 
boradi?  Qish  vaqtida  daraxt  bilan  butani  bir-biridan  qanday  ajratish  mumkin?  Yerda 
hamma  tomonlarga harakat qilganda ham  janubga  boradigan  joy  bormi?  (Xarita  yoki 
globusdan ko’rsating). Tabiatda suv aylanishining sxematik tasvirini bering. 
O’quvchilar  jadvaldan  foydalanib,  o’simlik  va  hayvonlarning  tashqi 
xususiyatlarini  taqqoslaydilar,  ular  har  xil  tabiiy  sharoitlarda  yashashga  qanday 
moslanganliklarini 
hikoya 
qiladi. 
Tushuntirish 
jarayonida 
o’qituvchi 
o’quvchilaming  o’z  ijodiy  daftarlariga  ko’chirib  olishlari  uchun  doskaga  oddiy 
sxemalarni chizishi mumkin. o’quvchilarga uyda sxemalar chizishni taklif qilish ham 

---

mumkin,  kelgusi  darsda  esa  chizilgan  sxemalar  birgalikda  aniqlanadi  va 
to’ldiriladi. 
Shunga  o’xshash  ishlar  o’qituvchi  tomonidan  oldindan  ilib  qo’yilgan 
jadvallarni  to’ldirish  bo’yicha  ham  o’tkaziladi.  Jadvallar  taqqoslash  va 
umumlashtirish uchun  sinfda  (umumlashtiruvchi  darslarda) hamda uyda to’ldirilishi 
mumkin.  Solishtirma  jadvallar  sinfdagi  amaliy  ishlarda  tirik  tabiat  burchagida  hamda 
maktab o’quv-tajriba maydonchasida tajribalar o’tkazishda qo’llaniladi. 
O’qituvchi  tushunchalar  tarkibini  bilib,  ularni  tashkil  qiluvchi  elementlar 
bo’yicha  o’quvchilar  bilimini  obyektiv  baholashi  mumkin.  Tushunchalarni 
o’zlashtirilishining  qadrini  bilish  o’qituvchiga  o’qitishning  borishini  fahmlashga, 
bilimni  o’zlash-tirish  jarayoniga  to’g’ri  rahbarlik  qilishga  yordam  beradi. 
Tushunchalarni  ajratib  o’qituvchi  tegishli  metodik  uslublarni  tanlaydi va qo’llaydi 
(savollarni  takrorlash  tizimini  puxta  tuzadi,  eng  samarali  ko’rgazmali  qurollarni 
aniqlaydi). 
Tabiiy  material  bilan  ish  olib  borilganda  taqqoslashga,  tafakkurning 
rivojlanuvchi mantiqiga alohida ahamiyat beriladi. Bu uslubning muhimligini hisobga 
olib, uni kengroq qarab chiqishga to’g’ri keladi. 
Taqqoslash  -  narsa  va  hodisalar  o’rtasidagi  o’xshashlik  va  tafovut  belgilarini 
aniqlash demakdir. Taqqoslash - aqlning tahliliy ishi. Taqqoslash jarayoni murakkab, 
o’z ichiga sintez, umumlashtirish va xulosani oladi. o’quvchilar narsalarning belgilarini 
ajrata  olsalar,  muhimni  uncha  muhim  bo’lmagandan  farq  qilsalar,  bu  sintez, 
umumlashtirish va xulosali taqqoslash bo’lishi mumkin, chunki  bunda faqat muhim 
belgilar bo’yicha taqqoslash mumkin bo’ladi. 
Mashqni  ikki  narsa  yoki  hodisani  taqqoslash  bilan  boshlamoq  zarur.  Keyin 
uch,  to’rt  va  hatto  undan  ko’proq  obyektlarni  taq-qoslash  mumkin  bo’ladi. 
Taqqoslashni  bir-biriga  qarama-qarshi  jihatlarni  qo’yishdan  boshlash  qulay  (qum 
sochiluvchan,  loy  esa  yopishqoq).  Bolalar  asta-sekin  faqat  farq  qiladigan  belgilarni 
emas, balki o’xshashlarini ham ajrata boshlaydilar, hodisa va narsalarning eng muhim 
belgilarini aniqlaydilar. 
Kuzatish  va  suhbatlar  taqqoslash  uchun  materialdir.  Taq-qoslashga 
kirishishdan  oldin  ularni  qanday  bilib  borish  kerakligini  ko’rsatish  kerak.  Suhbat 
jarayoni  shu  ma'noda  juda  qulay.  Chunonchi,  3-  sinfda  “O'simlik  va  hayvonot 
olami”  mavzusini  o’rganishda  tabiatdagi  kuzatishlardan  keyin  ushbu  savollar 
bo’yicha  suhbat  o’tkazish  mumkin:  sen  yashayotgan  joyda  qaysi  o’simliklar  ariq 
bo’ylaridagi  nam  tuproqda,  qaysilari  ariqdan  uzoqda  -  quruq  tuproqda  o’sadi? 
o’simlklar va hayvonlar hayotidagi o’zgarishlar jonsiz tabiatdagi qaysi o’zgarishlar 
bilan  bog’liq?  Nima  uchun  kuz  oylarida  havoning  harorati  o’zgaradi?  Suvda 
o’sayotgan  qamish  quruqda  o’sayotganlaridan  tashqi  ko’rinishi  bo’yicha  nima 
bilan farq qiladi? Qurbaqa va baqaning tuxumlarida qanday farq bor? 
Maktab maydonidagi gulzorda o’suvchi o’simliklarni poyasi, barglari, gullari, 
mevalari bo’yicha taqqoslashni taklif qilish mumkin. Taqqoslash asta-sekin mustaqil 
hikoya  belgilarini  kasb  etib  boradi.  Taqqoslash  yordamida  o’qituvchi  o’quvchilar 
bevosita  kuzatmagan,  yaqqol  ko’rmagan,  qabul  qilish  vositasida  sezgilari  sezmagan 
hodisalar o’rtasidagi bog’lanishlarni ochib berishi mumkin. 
Tahlil  butunni  belgilangan  qismlarga  ajratish,  maxsus  belgilarga  bo’lish, 
o’xshash narsalarda tafovutni ajrata bilishdir. Masalan, hamma g’alla o’simliklarining 

---

ildizi,  poyasi,  guli  va  mevasi  bo’ladi.  Ammo  bu  belgilarning  o’xshashligida, 
masalan, bug’doy va makkajo’xorida farqlar ham bor. 
Sintez  bog’lanishlar  o’rnatish,  umumlashtirish  va  xulosa  chiqarishdir 
(g’alla o’simliklarining ildizlari ko’pgina ingichka ildizchalardan iborat; poyasi kovak 
- poxolcho’p; bargi ensiz va uzun; mevasi - don). 
Fikrlash natijasida ilgari ko’rilmagan yangi bog’lanishlarni  o’rnatsa bo’ladi. 
Tafakkur  jarayonida  o’quvchi  fikr  yuritadi,  tahlil  qiladi,  zarur  bog’lanishlarni 
aniqlaydi,  unga  berilgan  aniq  vazifaga  mos  keladigan  yechim  uslublarini  fikran 
tanlaydi  va  qo’llaydi.  o’qituvchi  bolalarning  har  xil  tushunchalardan 
foydalanishlarida,  mantiqiy  tafakkurning  ayrim  operatsiyalari  jarayonida  fikr 
yuritganlarida bu xatolarni osonlik bilan payqaydi. 
“Nima uchun?”, “Nimaga?” savollariga javob talab qilib, o’qituvchi bolalarni 
o’z fikrlarini asoslashga, o’z oldilariga savollar qo’yishga va ularga to’g’ri javob berish 
uchun harakat qilishga o’rgatadi.