A k a d e m I ya trasologik ekspertiza

3. Buzish qurollarining statik izlari ekspert 
tadqiqotining usullari 
 
Dastlabki tadqiqot bosqichida ekspert o‘rganish zarur bo‘lgan 
obyektlar, jinoyat ishining jinoyat sodir etilishi joyida iz hosil bo‘lish 
shart-sharoitlariga tegishli holatlar  to‘g‘risida umumiy tasavvurga ega 
bo‘ladi. Chunonchi, iz yog‘och buyumda  qoldirilgan bo‘lsa, u holda iz 
hosil bo‘lgan vaqtda yog‘ochning holati (quruq, ho‘l yoki boshqa modda 
bilan qoplangan) hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Ushbu ma’lumotlar 
ekspertni yog‘och quriganda yoki ho‘llanganda qanaqa o‘zgarishlarga 
uchrashi ehtimolligi qiziqtiradi. Masalan, yog‘och ho‘llanganda, izda 

---

 118 
akslangan mayda tolalar namiqqanda shishishi va tekislanib ko‘rinmay 
qolishi mumkin. Ekspertga buzish quroli topilgan joy va vaqt, uni tergov 
qilinayotgan jinoyatdan so‘ng ishlatish imkoniyati to‘g‘risida 
ma’lumotlarni olish zarur, zero bularning hammasi relyef elementlari va 
buyum tashqi tuzilishining boshqa xususiyatlarini o‘zgartirib yuborishi 
mumkin. 
Statik izlarni ekspertiza qilish tartibi ko‘pincha o‘rganilayotgan 
obyektlar miqdori bilan belgilanadi. Agar ekspertiza qilish uchun bitta iz 
va bir nechta ehtimolli buzish qurollari olinsa, boshida izning o‘zini 
o‘rganib chiqish maqsadga muvofiqdir. Zero, buyumda buzish quroli 
izlarini o‘rganish bevosita o‘rganilayotgan buzish qurollarini o‘rganish 
orqali ulardan aynan qaysisi tomonidan ushbu izlar qoldirilgani to‘g‘risida 
xulosa qilishga imkoniyat yuzaga keladi. Boshqa holatlarda ekspertiza 
qilishni bevosita buzish qurollaridan boshlash kerak. 
Obyektlar ko‘zdan kechirilganda, ularning  yuzasida begona moddalar 
qoldiqlari bor-yo‘qligini tekshirib ko‘rish zarur, chunki ular ham tabiiy va 
kimyoviy yo‘l bilan tekshirib ko‘rilishi mumkin. Izda topilgan begona 
buyumlarni darhol olib tashlash maqsadga muvofiq emas, zero ular 
keyinchalik tekshirish davomida o‘zining joylashishi va shakliga ko‘ra 
tekshirilayotgan qurol bilan bog‘liqligini ko‘rsatishi mumkin. Mazkur 
zarralar fotosuratga olish va trasologik tekshiruv o‘tkazilgandan so‘ng, 
olib tashlanishi mumkin. 
Izlarni ko‘zdan kechirishda optika va o‘lchov asbob-uskunalaridan 
foydalaniladi. Tekshirish uchun yuborilayotgan izlarni ko‘zdan kechirish 
obyektlarning umumiy ko‘rinishini masshtabli tasvirga olish qoidalariga 
ko‘ra suratga olinadi va ta’riflanadi. 
Odatda ekspertizaga izlarni o‘z ichiga olgan quyidagi obyektlar 
yuboriladi: buzilgan to‘siqlar va ularning qismlari (masalan, yog‘och 
to‘siqlarning arralab olingan qoldiqlari), metall eshik hamda panjaralar va 
hokazo. Kamdan-kam hollarda iz qoliplari va ularning fototasvirlari, 
shuningdek mazkur buyumlarda izlarni qoldirish ehtimoli mavjud bo‘lgan 
buzish qurollari. Binobarin, ularni alohida tekshirishga kirishilganda, 
birinchi navbatda iz qoldirilgan buyum yasalgan materialni tavsiflash: 
uning turi, mustahkamligi, birxilligi, buyum sirtining holatiga alohida baho 
beriladi, so‘ngra iz turi, uning yuzaga kelish shart-sharoitlari va 
mexanizmi aniqlanadi. 
Izlarni o‘lchash orqali tekshirilganda, iz hosil bo‘lgan obyekt sirtiga 
nisbatan  boshqa obyektning joylashish holati hamda buzish qurolining 
tashqi ta’siri (zarba, bosim)ning yo‘nalishi va usuli aniqlanadi. Bunda 

---

 119 
izning umumiy shakli va o‘lchamiga alohida e’tibor qaratish kerak. Agar 
iz chegaralari noaniq bo‘ladigan bo‘lsa, uning shakli va hajmiga aniqlik 
kiritish maqsadida  kattalashtirish lupalari, mikroskoplar va turli yorug‘lik 
manbalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Iz shakli va hajmini tahlil 
qilish uni yuzaga keltirgan qurol turini aniqlash imkonini beradi. Bu 
nazariya izlarning umumiy tuzilishi tipik, standart qurolning izlariga mos 
kelgandagina to‘g‘ri keladi. Masalan, siqib chiqarishda otvertkadan qolgan 
izlar uning ishchi qismiga xos trapetsiyasimon shaklga va muayyan 
o‘lchamlarga ega bo‘ladi. Asboblarning guruhiy tegishliligini aniqlash 
maqsadida standart texnik hujjatlarda berilgan ishlab chiqarish 
ma’lumotlaridan foydalaniladi. 
Ekspertiza jarayonida iz hosil bo‘lish mexanizmlari to‘g‘risidagi 
masala hal qilinadi: buzish qurolining qaysi  qismi tomonidan izlar hosil 
bo‘lgan, u to‘siqqa qaysi burchak ostida va qaysi yo‘nalishda ta’sir qilgan 
va hokazo. Hajmli izlarda ular izning chekkalari va tagida g‘adir-budur va 
o‘ziga xos relyef hosila (chuqur va do‘ng)lar ko‘rinishida ifodalanadi. 
Agar izlar chuqur qoldirilgan va ularning tagi yaxshi ko‘rinmaydigan 
bo‘lsa, ularga «K» pastasi, qurilish-montaj ko‘piklari va germetiklari yoki 
boshqa nusxa oluvchi moddalarni quyish tavsiya etiladi. Alohida hollarda 
bunday izlarni ehtiyotlik bilan ko‘ndalangiga kesib ko‘rish mumkin. 
Izlarda u yoki bu xususiyatlar topilganda, ularning kelib chiqishini 
aniqlash zarur (ya’ni ular qurol sirtini aks ettiradimi yoki iz qabul qiluvchi 
obyekt materialining relyefi uchun xosmi yoxud tashqi mexanik, termik 
yoki kimyoviy ta’sir natijasida yuzaga kelganmi). 
Yuzaki izlarda (qatlam bo‘lish yoki ko‘chish) relyef tuzilishining 
xususiyatlari yomonroq aks etishi mumkin. Ko‘pgina hollarda mazkur 
belgilar faqat iz chegaralarida, basharti qurolning iz qoldiruvchi joyining 
qirrasi notekis bo‘lsa (sinib tushgan, qayilgan va boshqalar), aniqlanish 
ehtimoli bor. Ba’zida iz konturining chegarasida iz moddasi quyuq 
qoplangan dog‘ ko‘rinishida yirik o‘yiq va botiqlar yoki bo‘shliq izlarni 
topish mumkin. 
Buzish qurolining izlari ifodalangan umumiy va xususiy belgilarni 
tahlil qilish (ular yaqqol aks etganligi sharti bilan) ular bo‘yicha iz hosil 
qiluvchi obyektdagi izning identifikatsiya qilishga yaroqliligi to‘g‘risidagi 
masalani hal qilish imkonini beradi. Biroq, ko‘pincha bu masalaga faraz 
qilinayotgan qurolning belgilarini o‘rganish va ularning izlarda ifodalanish 
ehtimolligini ekstremal ravishda hal qilganidan so‘ng oydinlik kiritiladi. 
Qurolni tekshirish vaqtida ekspert uning ko‘rinishi, ishlatish 
maqsadini aniqlaydi, uning shakli, o‘lchami, tarkibiy xususiyatlarini 

---

 120 
ta’riflaydi, uning sirtida begona moddalarning bor yoki yo‘qligini 
tekshiradi. Asbobning ishchi qismi va izda bevosita ifodalanishi mumkin 
bo‘lgan boshqa qismlariga alohida e’tibor qaratiladi. Basharti ekspertiza 
qilish uchun bir nechta qurollar taqdim etiladigan bo‘lsa, avval iz hosil 
qilgan qurolning umumiy belgilari va ko‘rsatilgan joylardagi izlar (shakli, 
o‘lchami) o‘rganiladi. Shundan so‘ng, tanlab olingan buzish qurollari 
ularni alohidalashtirish imkonini beruvchi o‘ziga xos xususiyatlarni 
aniqlash maqsadida batafsil o‘rganiladi. 
Qurolning iz hosil qismining tashqi sirti va tashqi tuzilishi «Ularus» 
uskunasida kattalashtirilib tasvirga olinadi. Bunday kattalashtirishda 
relyefning izda ifodalanishi xususiyatlari aniq ko‘rinishi kerak. Ba’zida 
izlar telekameraga tushirilishi va  kompyuter dasturlari orqali ishlanishi 
mumkin. 
Amaliyotning ko‘rsatishicha, iz hosil bo‘luvchi materialning 
xususiyatlari, iz hosil bo‘lishda kuchning miqdori va bir-biri bilan 
ta’sirlanayotgan obyektlarning makonda joylashishiga qarab, izlar o‘zgarib 
turishi mumkin. Bu holat  belgilar turli xilda aks etishi darajasini va iz 
hosil bo‘lish dinamikasini aniqlash hamda qiyosiy tadqiqot iz nusxalarini 
olish maqsadida ekspert tomonidan tajriba o‘tkazish zaruratini taqozo 
etadi. Izlarni  o‘rganish orqali ularning yuzaga kelish mexanizmini 
eksperiment tariqasida o‘rganish vaqtida shunday sharoit yaratiladiki, 
bunda eksperiment vaqtida olingan iz jinoyat sodir qilish joyida olingan 
izga (undagi belgilarning ifodalanish darajasiga ko‘ra) mos kelishi kerak. 
Hajmli eksperimental izlarni olish uchun shunday material olinadiki, unda 
buzish qurollarining iz qoldiruvchi qismi tashqi tuzilishi o‘zgarmasligi 
lozim, shu boisdan buzish qurolining ishchi sirtini tuzilishini o‘zgartirib 
yuborishi mumkin bo‘lgan materiallardan foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi. 
Odatda iz daraxtda qoldirilgan bo‘lsa, aynan shu turdagi daraxt turi yoki 
plastilin olinadi, izlar metallda bo‘lsa  qo‘rg‘oshin yoki mis namuna 
sifatida olinadi. 
Qatlam bo‘lish yoki ko‘chishning eksperimental izlarini olish uchun 
o‘zining tuzilishi va rangi bo‘yicha tekshirish uchun berilgan izlarga mos 
bo‘lgan bo‘yoq moddalari olinadi. 
Ekspert bir nechta eksperimental izlarni solishtirish orqali iz hosil 
bo‘lish belgilarining   turg‘unligi (yoki turli xilda aks etishining darajasi)ni 
tekshiradi va pirovardida qiyosiy taqqoslashda foydalanish uchun mos iz 
namunasini tanlab oladi. Bu iz jinoyat sodir qilingan joyda topilgan iz kabi 
sharoit va masshtabda suratga tushiriladi. Eksperiment o‘tkazish tartibi va 
shart-sharoitlari ekspert xulosasida bayon qilinadi. 

---

 121 
Izlarni eksperimental tarzda yuzaga keltirish jarayonida buzish 
qurolining to‘siq bilan o‘zaro ta’sirga kirishishining boshlang‘ich 
mexanizmlari aniqlanadi: qurol qanday burchak ostida va qaysi 
yo‘nalishda harakatlantirilgan, unga qanday kuch bilan bosilgan. Mazkur 
ma’lumotlar umuman olganda to‘siqni buzish uslubi to‘g‘risidagi masalani 
hal qilish imkonini beradi. 
Ekspert tadqiqotining eng mas’uliyatli qismi jinoyat sodir etilgan 
joydan olingan izlarni  eksperimental tarzda olingan izlar yoki  buzish 
qurolining iz hosil qiluvchi qismi bilan taqqoslash hisoblanadi. Bunda 
taqqoslashni  eksperimental izlar bilan o‘tkazish maqsadga muvofiq 
hisoblanadi, chunki buzish quroli izda oynali akslanadi, bundan tashqari, 
mazkur belgilar iz hosil bo‘luvchi materialning o‘ziga xos xususiyatlariga 
ko‘ra hamma vaqt ham buzish qurolidagi belgilarga mos keladigan izlarni  
hosil qilmaydi. 
Taqqoslash asosan obyektlarni bevosita taqqoslash orqali amalga 
oshiriladi. Alohida hollarda yaqqollik va ishonchlilik maqsadida 
fotosuratlarni obyektlarga qoplab taqqoslash usullari qo‘llanishi mumkin. 
Taqqoslashda jinoyat sodir qilingan joydan olingan iz va eksperimental 
izlar bitta tekislikda bir xil yorug‘lik sharoitida yonma-yon joylashtiriladi.  
Izlardagi solishtirilayotgan belgilarni xususiyati va o‘lchamiga qarab, 
kattalashtirish mikroskoplari yoki lupa, stereoskop va taqqoslovchi 
mikroskop ostida ko‘rish mumkin. 
Bunda avval izlardagi umumiy belgilar, so‘ngra xususiy belgilar 
tekshirib ko‘riladi. Bu kabi ketma-ketlik umumiy belgilar orasidagi farqni 
aniqlashda xususiy belgilarni taqqoslashga vaqt sarflamasdan turib, 
o‘hshashlikni mustasno qilish imkonini beradi. Agar buzish qurolining 
shakli, o‘lchami, tarkibiy tuzilishini tavsiflovchi umumiy belgilar bir-
biriga mos tushsa,  xususiy belgilarni taqqoslashga kirishiladi.  Shuni 
ta’kidlash joizki, relyef hosil qiluvchi obyekt qismlarining chegaralari 
noaniq bo‘lishi mumkin. Shu bois, ulardagi miqdoriy ko‘rsatkichlar (relyef 
qismlarining uzunligi va kengligi, ular orasidagi masofa, burchak 
o‘lchovi)ni taqqoslash, ko‘p marotaba o‘lchash orqali olingan 
ko‘rsatkichlar natijalarini statistik qayta ishlash (o‘rtacha arifmetik 
miqdori hisoblab topiladi) orqali amalga oshiriladi. Ba’zida iz belgilari 
shakli va o‘lchami o‘xshash bo‘lgani bilan, ular orasida farq qiluvchi 
tomonlar ham bo‘ladi. Ular iz hosil bo‘lish sharoitlari va iz hosil bo‘lgan 
materialning xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Izlarni baholash avval 
eksperiment tarzida olingan va eksperimental izlarda belgilar 
variatsionligini o‘rganish orqali amalga oshiriladi. Basharti iz belgisidagi 

---

 122 
farq aniqlangan variatsionlik chegarasida bo‘lsa, unday holda ular juz’iy, 
ya’ni qiyoslanayotgan iz belgilarining mos kelishi to‘g‘risidagi umumiy 
xulosaga mos kelmaydi deb tan olinadi. 
Aksincha, taqqoslash vaqtida izning umumiy va xususiy belgilari izni 
hosil qiluvchi obyektni alohidalashtiruvchi obyekt qismlari bilan mos 
tushadigan bo‘lsa, u holda o‘xshashlik aniqlangan, ya’ni izlar tekshirish 
uchun taqdim etilgan buzish quroli tomonidan qoldirilgan, deb tan olinadi. 
Solishtirilayotgan belgilardagi jiddiy farqlar o‘xshashlikni inkor etishi, 
ya’ni aynan shu buzish quroli tomonidan izlarning qoldirilish imkoniyatini 
rad etadi. Shu bilan birga, farqlarni baholashda ularning ba’zilari iz hosil 
qilinishidan so‘ng, buzish quroli shaklining o‘zgartirilishi mumkinligini 
hisobga olish kerak. Agar ekspert  bunday o‘zgarishlarni aniqlasa 
(ko‘pincha bu charxlash, o‘tmaslashtirish, qayrilish ko‘rinishida bo‘lishi 
mumkin) yoki jinoiy ish materiallaridan jinoyat sodir etilganidan so‘ng, 
buzish quroli uzoq vaqt ekspluatatsiya qilingani tasdiqlansa, odatda 
ekspert tekshiruvining imkoni yo‘qligi to‘g‘risidagi masala hal qilinadi. 
O‘xshashlik to‘g‘risidagi xulosa aniq va uzil-kesil chiqarilgan bo‘lishi, 
ya’ni ekspert buzish qurolini alohidalashtiruvchi belgilar orasidagi 
o‘xshashlikni ishonarli tarzda ko‘rsatib bera olishi yoki to‘liq tarzda mos 
kelish bo‘lmaganda, taxminiy xulosa chiqargan bo‘lishi zarur. Ikkala 
holatda ham zaruriy shart bo‘lib, belgilar orasida jiddiy farqlarning 
yo‘qligi hisoblanadi. Faqat umumiy belgilarning mos kelishi guruhiy 
mansublikni aniqlash, ya’ni iz qoldirgan obyektni tekshirish uchun taqdim 
etilgan qurolga o‘xshashligi to‘g‘risida xulosaga kelish imkonini beradi. 
Ekspert xulosasini rasmiylashtirish. Statik izlarning ekspertizasi 
bo‘yicha xulosa chiqarishda  umumiy talablar bilan birga, o‘ziga xos 
xususiyatlar ham bo‘ladi. Masalan, alohida tekshiruvning bayoni buzish 
izlari bo‘lgan buyumlardan boshlanadi. Bayonnomada ularning 
nomlanishi, shakli, o‘lchami, material turi, sirtining xususiyatiga ta’rif 
beriladi. Agar berilgan qolip hajmli izdan olingan bo‘lsa, iz materialining 
turi, rangi, qolip o‘lchami ko‘rsatiladi. Aniqlangan umumiy belgilar 
asosida iz qoldirgan qurolning tur (guruhiy)i mansubligi to‘g‘risida 
dastlabki xulosa chiqariladi. So‘ngra izda aks etgan xususiy belgilarning 
ta’rifi beriladi. Bunda uni batafsil amalga oshirish muhimdir, masalan, 
izlarning shakllari, o‘lchamlari, joylashishini ko‘rsatish. So‘ngra mazkur 
izlarning yuzaga kelish imkoniyati tahlil qilinadi, ularning identifikatsion 
ahamiyati umumiy belgilar bilan majmuada baholanadi va buzish qurolini 
mazkur izlar orqali identifikatsiya qilish imkoniyati to‘g‘risida uzil-kesil 
xulosa chiqariladi. 

---

 123 
Berilgan qurolni ta’riflashda uning turi, tashqi tuzilish xususiyatlari, 
yasash usullari, asosiy o‘lchami to‘g‘risidagi ma’lumotlar keltiriladi. Izlar 
hosil qilingan qismi batafsil tavsiflanadi – uning shakli, o‘lchami, tashqi 
tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlari (xususiy belgilar)ga ta’rif beriladi, 
ularning yuzaga kelishi va identifikatsion ahamiyati baholanadi. 
Basharti tadqiqot  jarayonida ekspert tekshiruvi amalga oshirilgan 
bo‘lsa, ekspert harakatlari ketma-ketlikda qaytariladi, ya’ni tanlangan 
materiallar, iz hosil bo‘lish sharoiti, buzish qurollari va moslamalarni 
ishlatish ehtimoli tekshiriladi. 
Ekspertiza obyektlarining taqqoslash tadqiqotlarini ta’riflash 
jarayonida taqqoslash uslublari, vositalari va foydalanilgan asboblarni 
izohlash muhimdir. Basharti taqqoslash natijasida salbiy natija olingan 
bo‘lsa, faqat jiddiy farqlargina ko‘rsatib o‘tiladi. Tekshiruv ijobiy natija 
beradigan bo‘lsa, o‘xshash va farq qiluvchi umumiy va xususiy belgilar 
ilova qilingan fotojadvalga havola qilgan holda batafsil izohlanadi. 
Ekspertiza jarayonida mos keluvchi belgilarga baho berishga alohida 
urg‘u beriladi. Bunda ekspert belgilarning kelib chiqishi va obyektda aks 
etish barqarorligini hisobga olgan holda har bir belgining identifikatsion 
ahamiyatini va barcha belgilar majmuining xususiyligi (individualigi)ni 
ko‘rsatishi zarur. Aynan shuning asosida iz muayyan buzish qurolining 
aniq bir qismidan qoldirilganligi to‘g‘risida xulosa qilishga imkon beradi. 
Ekspert xulosasiga obyektlar umumiy ko‘rinishi, ulardagi belgilar, 
tekshirilishi zarur bo‘lgan buzish qurolining masshtabli (yiriklashtirilgan) 
fotosuratli fotojadvali ilova qilinadi. Keyinchalik taqqoslashni tasvirlash 
maqsadida bir masshtabli, yetarli darajada kattalashtirilgan haqiqiy izlar va  
eksperimental izlarning fototasvirlari tayyorlanadi. Mazkur suratlar bitta 
gorizontal tekislikda bir-biriga iloji boricha yaqin joylashtiriladi. Bir-biriga 
mos kelgan xususiy belgilar qizil chiziqlar bilan belgilanib, soat o‘qi 
bo‘ylab raqamlanadi. Farq qiluvchi belgilar ko‘k rang bilan belgilanadi. 
Basharti qizil va ko‘k chiziqlar bir-birining ustini qoplab, belgilarni ko‘rish 
imkoniyatini qiyinlashtirsa, fotojadvalga aynan shunday tasvirli ikkita 
nazorat fotosurati yopishtiriladi.