O‘zbekiston respublikasi fanlar akademiyasi

Адабиётлар шарҳи. Банклар томонидан бажариладиган барча кредит 
операциялар уларнинг кредит портфелида ўз ифодасини топиши, ҳар бир банк 
кредит портфелининг сифатли бўлишига эришиши зарур. Бу эса кредитларнинг ўз 
вақтида қайтиб келишига асос бўлиши мумкин. 
Тижорат банклари кредит портфелининг моҳияти тўғрисида мукаммал 
илмий ишлар ёзилмаган бўлса-да, баъзи муаллифларнинг тадқиқотларида бу 
тушунчани ва унинг моҳиятига берилган таърифларни учратиш мумкин. 
Келтирилган таърифлар моҳияти жиҳатдан хилма-хил бўлиб, улар банкларнинг 
кредит портфели, унинг иқтисодий моҳияти, таркиби, қиёсий таърифи тўғрисида 
барча томонидан маъқулланган аниқ бир фикрни ифода қилмайди. Турли 
муаллифлар кредит портфелининг моҳиятини турлича талқин қилишади. 
Масалан, америкалик иқтисодчилар Крис Ж. Барлтон, Диана Мак Нотой кредит 
портфели

бу кредитларни туркумлашни ўз ичига олади, деб таърифлашса, бошқа 
бир гуруҳ иқтисодчилар кредит портфелини банкнинг актив операцияларининг 
йиғиндиси сифатида таърифлайдилар [4]. 
Н.Солоинская “Кредит портфелини қисқа ва узоқ муддатли кредитлар 
йиғиндисидан иборат”, деб таърифлайди. Бу таърифда асосий эътибор 
кредитларнинг муддатига қаратилган. Гарчи банклар томонидан амалга 
ошириладиган операциялар, айниқса, кредитлаш жараёнида кредитнинг 
муддатлилигига эътибор бериш ва унга риоя қилиш кредитлаш жараёнининг 
асосий тамойилларидан бири ҳисоблансада, кредитнинг фақат муддатига қараб 
тижорат банкининг кредит портфелига тўлиқ таъриф бериш етарли бўлмайди. 
Банк томонидан берилган кредитнинг муддатининг белгилаб қўйилиши ва унга 
риоя қилиниши кредит портфелининг сифатини аниқлашда зарур омил бўлиши 
мумкин. 
Банклар томонидан берилган кредитлар бўйича қарзларнинг сифати, 
мижознинг кредитга лаёқатлилик кўрсаткичлари, унинг молиявий ҳолати, кредит 
рискининг даражаси, келажакда кредитни тўлаш муддатидан неча кун 
ўтганлигини кабиларни инобатга олган ҳолда гуруҳларга таснифланади. 
Кредитларни таснифлашдан асосий мақсад қарз олувчининг тўлай олиш 
қобилиятини ҳамда қарзнинг ўз вақтида қайтарилиши учун пул оқимининг 
ҳолатини баҳолашдан иборат 
Таснифланган кредитларнинг ҳар қайси гуруҳга кириши даражаси тез 
сотиладиган активларга юқори ликвид маблағларнинг мавжудлиги билан 
белгиланиши муҳимдир. 

---

46 
Абалкин Л.И, Панова Г.С., Лаврушин О.И. ва бошқа бир гуруҳ 
иқтисодчиларнинг фикрича тижорат банкларининг кредит портфели – бу 
кредитларнинг сифат ва таркиби бўйича туркумланишидир. Бу таърифда, бизнинг 
фикримизча, кредит портфелининг моҳиятини очиб беришга ижобий ёндашилган. 
Ижобийлик шундаки, уларнинг кредитларнинг сифат таркибига қараб, маълум 
омилларни ҳисобга олган ҳолда туркумлаш зарурлигини таъкидлайдилар. Кредит 
портфелининг сифат бўйича тавсифи кредитларнинг қайтарилиши ва кредит 
рискининг қисқартирилишини банк томонидан таъминланишини баҳолашда 
қўлланилади [5]. 
Мижознинг кредитга лаёқатлилиги деганда қарз олувчининг олган қарзини 
(асосий қарзи ва унинг фоизини) тўла ва ўз вақтида қайтара олиш қобилиятини 
тушунамиз. Жаҳон банк амалиётидаги каби юртимиздаги банкларда ҳам 
мижознинг кредитга лаёқатлилигини белгиловчи қуйидаги мезонлар ўрнатилган 
[6]:

мижоз ҳарактери (феъл-атвори);

маблағни қарз олиш қобилияти;

жорий фаолият давомида қарзни узиш учун маблағ ишлаб топиш 
қобилияти;

мижоз капитали;

кредитнинг таъминланганлиги;

кредит операциясини бажариш чоғидаги шароитлар;

қарз олувчи фаолиятининг қонуний жиҳатларини назорат қилиш 
даражаси.