O‘zbekiston respublikasi fanlar akademiyasi

Адабиётлар шарҳи. Маълумки, узоқ вақт давомида тимсолларни таниб 
олиш назариясининг кўпчилик қўлланишлари яхши формаллаштирилмаган 
соҳалар – тиббиёт, геология, социология, кимё кабилар соҳалар билан боғлиқ 
бўлди. Шунинг учун ҳам таниб олишнинг ривожланишининг дастлабки 
босқичида аниқ бир амалий масалани ечиш учун турли техник қурилмалар ёки 
алгоритмларнинг лойиҳалари кўринишига эга бўлган кўпгина алгоритмлар пайдо 
бўлди. Ишлаб чиқилган алгоритмларнинг қиммати энг аввало, эришилган 
тажрибавий натижалар билан белгилаб келинди [8,10]. 
Тимсолларни таниб олиш назарияси ривожланишининг иккинчи босқичи 
алоҳида алгоритмларни қуришдан моделлар – синфларга ажратиш масалаларини 
ҳал қилиш усулларини ягона баён қилиш учун алгоритмлар оилаларини қуришга 
ўтиш билан характерланади. Таниб олиш алгоритмлари моделларини синтез 
қилишга бўлган эҳтиёж аниқ бир масалани ҳал қилишнинг оптимал ёки ҳеч 
бўлмаганда мақбул процедурасини танлашда алгоритмлар синфини қайд қилиш 
зарурияти билан белгиланади. 
Ривожланишнинг бу босиқичида Ю.И. Журавлёв таниб олишнинг исталган 
алгоритмини 
B
(таниб олиш оператори) ва C  (қарор қабул қилиш қоидаси) 
операторларининг кетма-кет бажарилиши каби ифодалаш мумкинлигини 
кўрсатди [8]:
C
B
A


. 
Бундан ҳар бир 
A
алгоритмни иккита кетма-кет босқичга бўлиш 
мумкинлиги келиб чиқади. Биринчи босқичда таниб олиш оператори 
B
бўлиши 
мумкин бўлган объект 
i
S
ни сонли баҳо 
i
b
: 
i
i
b
S
B

)
(
га ўтказишни амалга 
оширади. Иккинчи босқичда қарор қабул қилиш қоидаси C  сонли баҳо бўйича 
i
S
объектнинг 
j
K
синфга тегишлилигини аниқлайди. 
Ҳозирги вақтга келиб бир неча моделлар қурилган ва ўрганилган. Уларга 
қуйидагилар киради [1-3,8,10-18]: ажратувчи функциялардан фойдаланишга 
асосланган моделлар; математик статистика ва эҳтимоллар назариясидан 
фойдаланишга 
асосланган 
моделлар; 
математик 
мантиқ 
аппаратидан 
фойдаланишга асосланган моделлар; потенциаллар тамойилидан фойдаланишга 
асосланган моделлар; баҳоларни ҳисоблаш алгоритмларидан фойдаланишга 
асосланган моделлар.
Ушбу моделлар таҳлили уларнинг асосан объектлари мустақил белгилар 
фазосида баён қилинган (ёки белгилар ўртасидаги боғлиқлик етарли даражада 
заиф бўлган) масалаларни ҳал қилишга йўналтирилганлигини кўрсатади. 
Амалиётда катта ўлчамдаги белгилар фазосида берилган тимсолларни 
таниб олишга оид амалий масалалар кўп учрайди. Бундай масалаларни ҳал 
қилишда белгиларнинг ўзаро боғлиқ эмаслиги ҳақидаги фараз кўпинча 
бажарилмайди [4,10,11]. Шунинг учун белгилар фазоси катта ўлчамларга эга 
бўлган ва белгилар ўртасида боғланишлар мавжуд бўлган ҳолларда таниб 

---

57 
олишнинг амалий масалаларини ҳал қилиш учун қўллаш мумкин бўлган таниб 
олиш алгоритмларини яратиш бўйича масала етарли даражада ҳал қилинмаган 
ҳолда қолиб келаяпти.