Fiziologiyasi va gigiyenasi

5.  4.  Odam  oliy asab  faoliyatining sifatiy xususiyatlari
I.  P.  Pavlovning  voqelikni  ikki  signalli  tizim lari  haqidagi 
ta ’limoti.  Odamlarning oliy asab faoliyati  ham hayvonlardagi kabi 
reflektor  xarakterga  ega.  Odamlarda  ham  shartli  reflekslar  tashqi 
dunyoning  yoki  organizmning  ichki  holatining  turli  signaliariga 
hosil  qilinadi.  Odamlarda ham  tashqi  tormozlanish  yuz  berib  ichki 
torm ozlanish  ham  rivojlanadi.
Voqelikning  birinchi  signal  tizimi  odamlar  va  hayvonlar  uchun 
umumiy  bo'lib  aniq  signallarni,  predmetlar  va  tashqi  muhit  hodi- 
salarini  tahlil  qiluvchi  va  umumlashtiruvchi  tizimni  tashkil  qila­
di.  «Hayvon  uchun  voqelik»  bevosita  koi'ish,  eshitish  va  boshqa 
retseptorlarining  maxsus  hujayralaridan  katta  sharlarga  keluvchi 
qo'zg'atuvchilar  yoki  ularni  izlaridan  ham  sintezlanadi.
Bu  voqelikning  odam  va  hayvonlar  uchun  umumiy  bo'lgan  bi­
rinchi  signal  tizimidir.
Ammo  insonlarning  oliy  asab  faoliyati  o'zining  sifatiy jihatdan 
farq qiluvchi xususiyatlariga egaki, uni barcha hayvonot dunyosidan 
ustun  qo'yadi.  Hayvonlarga  nisbatan  odam larda  shartli  reflekslar 
ju d a  tez  hosil  boMsada  o'zlarining  uzoq  muddat  saqlanib  qolishi 
bilan  farq  qiladi.  Qо ' zg ' atuvсhiiarning  murakkab  komplekslariga 
reflekslar  yengil  hosil  bo'ladi.  faqat  bulargina  odamlarning  hay- 
vonlardan  asosiy  farqini  tashkil  etmaydi.
Insonlarning  shakllanishi  mehnat  faoliyati  bilan  b o g iiq , 
odamlarning  jam oa  bo'lib  mehnat  qilishi  burro-burro  gapirish 
nutqining  rivojlanishini  ta’minladi  va  u.  o ‘z  navbatida,  bosh  miya 
katta  yarim sharlariga  yangi  faoliyat  kiritdi.  Yuqori  darajada  rivoj- 
langan  ong,  aniq  fikr  yuritish  faqatgina  odam larga  xos  bo'lgan 
xususiyatdir.  Bularning  rivojlanish  jarayonida  miyaning  ishlash
149
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mexanizm iga  odam larda  «favqulodda  qo'shilish»  yuz  beradi.  Bu 
voqelikning  ikkinchi  signal  tizimidir.  O damlarda  «aytiladigan, 
eshitiladigan  va  kuzatiladigan  birlamchi  signallarning  signal!  aso- 
sida  ikkinchi  signal  tizimi  yuzaga  keldi.  rivojlandi  va  takomillash- 
di»  (Pavlov).  So'z,  nutqli  signallar to 'g 'rid an   to ’g ’ri  signallarni  al- 
mashtirmasdan  balki  ularni  mulohazalash.  narsalarning  ayrim  bel- 
gilarini ajratish va hodisalarni,  ularni  aloqalarini aniqlashi mumkin.
Ikkinchi  signal  tizim ining  yuzaga  kelishi  odam lar  bosh  miva 
katta  yarimsharlari  faoliyatiga  yangi  tamoyilni  kiritdi.  I.  P.  Pavlov, 
bizning  sezgilarimiz  va  idrokimiz  atrof-muhitga  taalluqli  bo'ladi- 
gan bo'lsa, bular biz  uchun voqelikning birinchi  signal  tizimlaridir, 
aniq  signallar,  avvalo.  so 'z.  ya'ni  -  tovush-nutq  a'zolaridan  po'st- 
loqqa  boruvchi  kinestetik  qo 'zg'alish lar  -   signallar  signali-ikkin- 
chi  signal  tizimidir.  Bu  signallar  dastlab  bizni  voqelikdan  ajratadi 
va  uni  mulohaza  qilishga  majbur  etadi.  qavsiki  ular  dastlab  umum 
insoniy  eliprizm  hosil  qiluvchi  va,  nihoyat.  odamning  o'zi  yasha- 
yotgan  dunyoga  hamda  o 'ziga  ishonchni  oliy  qurolli  — fanni  hosil 
qiluvchi  bizning  m e ’yordan  ortiq  maxsus  insonlarning  oliy  ongini 
tashkil  qiladi.
S o 'z  signallar  signali  sifatida  aniq  narsalardan  va  hodisalardan 
chalg'ish  imkonini  beradi.  S o 'z signallarining rivojlanishi  o'zining 
ko'rinishlaridan, fikrlardan chalg'itish va mulohaza qilish  imkonini 
berdi.
Ikkinchi  signal  tizimi  ijtimoiy  tomondan  ta'm inlanadi.  Jamiyat- 
dan  tashqari,  boshqa  odam lar  bilan  muloqotda  bo'lm aslik.  uning 
rivojlanishiga  yo'l  qo'ym aydi.  Yosh  bolani  hayvonlar  to'dasiga 
tushib  qolishi  va  u  yerda  voyaga  yetishi  tufayli  u  (M augli-bola) 
odam lar gapini  tushunmaydi.  gaplasha  olmaydi  va  ularni  gapirish- 
ga o'rganish  imkoni bo'lm aydi.  Bu haqda yoshlik paytidan boshlab 
uzoq  muddatga jam iyat  bilan  aloqada  bo'lm agan  odam larda  olin- 
gan m a’lumotlar dalolat beradi.  Ular odamlar gapini  esdan chiqarib 
vuboradilar.
Birinchi  va ikkinchi  signal  tizimlari  bir-biri  bilan  uzviy  bog'lan- 
gan  va  ular  birgalikda  faolivat  ko'rsatadi.  Bu  borada  odamlarning 
oliy  asab  faoliyati  vagonadir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---