Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Таъқиб қилувчилар - импульсив, ўзи ғайратли бўлмаган, аммо ўзини 
дадил кўрсатишни истайдиган, етакчилик хусусиятларига эга, тажовузкор хатти-
ҳаракатни намойиш эта оладиган, атрофидагиларнинг кечинмаларни ҳис 
килмайдиганлар ўсмирлар.
Жабрланувчилар - уятчан, хавотирли, кўз ёшларига мойил, мулоқотга 
киришишга қийналадиган ўсмирлар.
Кузатувчиларга келсак, улар қўрқувни қисман ҳис қилувчи, ёрдамга 
муҳтож ва шу билан бирга таъқиб қилувчини қўллаб-қувватлайдиганлардир.
41
39
Lawrence Robinson and Jeanne Segal, Ph.D. 
Bullying and Cyberbullying Last updated: June 2019. 
40
А.А.Баранов, С.В.Рожина. Копинг-стратегии подростка в ситуации кибербуллинга / Вестник Удмуртского 
университета. – 2016. –Т. 13 – вып 2 
41
Pellegrini A. D., Bartini M., Brooks F. School bullies, victims, and aggressive victims: Factors relating to group 
affiliation and victimization in early adolescence. Journal of Educational Psychology, 1999, V. 91 (2), pp. 216–224. 

---

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
387 
Кибербуллингдан жабрланган шахсларда, қуйидаги психологик оқибатлар 
ажратиб кўрсатилган. 
Ўз “Мен”ига бўлган ишончнинг пасайиши, 
ўзини 
англашнинг пасайиши, тушкунлик, тажовузкор хатти-ҳаракатлар, ташвиш, 
ишончсизлик, тез-тез кайфият ўзгариши, қўрқув, ўз жонига қасд қилиш ва бошқа 
тенденциялар
Кибербуллинг қурбонлари психологик ёрдамга муҳтож бўлган энг заиф 
гуруҳлардир. Аммо шуни ҳам таъкидлаш керакки, кибербуллинг оқибатида 
нафақат жабрланувчи, балки таъқиб қилувчилар ва кузатувчилар ҳам жабр 
кўриши мумкин. Таъқиб қилувчилар ўз хатти-ҳаракатларининг психологик 
оқибатларидан азият чекишлари мумкин. Камолотга етгач, улар ёлғиз қолишлари 
эҳтимол, чунки бошқаларни таҳқирлаш, унинг ўз-ўзини юқори баҳолаши, 
нарциссизм, агрессия, авторитаризм, кинизм, ижтимоий мослашув билан боғлиқ 
муаммоларни ривожлантиради. Кибербуллинг гувоҳларига келсак, улар вақт 
ўтиши билан, ҳатто балоғат ёшида ҳам улар ҳиссий хафагарчилик, асабийлашиш, 
ўзига ишончсизлик ва ҳоказоларни бошдан кечиришлари мумкин.
42
Жисмоний 
зўравонликдан 
фарқли 
ўлароқ, 
психологик 
таъқиб, 
зўравонликнинг таъсири узоқ муддатли бўлиши ва алал-оқибат инсоннинг руҳий 
саломатлигига салбий таъсири ўтказиш эҳтимоли катта. 
Мактабда ва оилада фарзандларимизга ўз ҳатти харакатлари билан 
бошқаларнинг ҳуқуқларини поймол қилмасликка ва тенгдошларини ҳурмат 
қилишга, ўзгаларнинг руҳий ҳолатини тушунишга ўргатсак, ўз мақсадларимизни 
амалга оширишда бошқаларга зиён бермаслик кераклигини амалий мисоллар 
билан тушунтирсак ўзаро ҳурмат устувор бўлган бағрикенг жамиятни 
шакллантиришга хизмат қилган бўламиз.