Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

3.  Abu  Rayhon  Beruniyning  iqtisodiy  ixtirosi
1  Beruniy.  Sbom ik  statey  к  1000  ietiyu  so  dnya  rojdeniya.  Т.,  «FAN»,  1973.  121-130  bet.
58

---

«Qutadg‘u bilig»  —  Qutga,  ya’ni baxt-saodatga eltuvchi bilim,  degan 
m a’noni  beradi.  U ni  mutafakkir  shoir  1069-yilda  yozib  tamomlagan. 
Muallif bunday  ulkan  tarbiyaviy,  m a’naviy,  iqtisodiy  tafakkur  manbayi 
bo‘lgan asami yozish uchun uzoq tayyoigarlik ko‘radi.  U ko‘plab o ‘lkalaiga 
sayohat  qiladi,  ko'plab  madaniy-adabiy  manbalami  o'rganadi,  tadqiq 
etadi.  U   deyarU  barcha  turkiy  xalqlar  yashaydigan  o'lkalarda  (Xitoy, 
Turkiston,  Eron va Turon) b o ‘ladi.
Asar o ‘sha davrning podshohi  Tavg‘ochxon  huzuriga keltiriladi.  Xon 
bu  asar  bilan  tanishib  chiqqach,  uning  badiiy,  ilmiy,  tarixiy,  m a’naviy 
ahamiyatini haqqoniy taqdirlab, shoirga Xos Hojib unvoni beriladi.  Ushbu 
asar  XV asr o ‘rtalarida  H irot shahrida  qayta  ko‘chiriladi.  M a’lumki,  bu 
davr  Xirotda  Atoiy,  Sakkokiy,  Lutfiy  kabi  so‘z  mulkining  daholari  ijod 
etar edilar.  Shunday bir muhitda kitobga berilgan e’tibor asaming haqiqatda 
ham juda yuqori qiymatidan dalolat berar edi.
«Qugadg‘u  bilig»  biz  uchun  g‘oyat  muhim  iqtisodiy  g‘oyalar  ilgari 
surilgan  asar  sifatida  ilmiy  aham iyat  kasb  etadi.  Asardagi  iqtisodiy 
munosabatlarning  turli  jihatlari  to ‘g‘risidagi  iqtisodiy  fikrlar,  ayniqsa, 
qimmatlidir.  Asarda  mehnatga  to ‘g‘ri  haq  to ‘lash,  boshqalar  mehnatini 
to ‘g‘ri  taqdirlash,  qadriga  yetish,  moddiy  manfaatdorlik,  kasb-hunar 
egallash, kuchli ijtimoiy himoya masalalariga katta o ‘rin berilgan. Asarda 
muallif taqsimot munosabatlariga, ulaming rag‘batlantiruvchi ahamiyatiga 
e ’tiborni  qaratadi,  zero,  rag‘batlantirish  kuchiga  ega  bo‘lgan  taqsimot 
munosabati  ishlab  chiqarishni  kuchaytiradi,  jamiyat  va  xalq  boyligini 
orttiradi.  Yusuf Xos  Hojib yozadi:  «Xizmat ahli  o ‘z mehnati  natijasidan 
umidvor turadi.  Umidini  topmagan  xodim  ko‘ngli  sinadi».
«Ammo  xizmat  qiluvchilarni  hammasi  ham  bir  xil  emas.  Ular  turli- 
tum an  toifalarga  b o ‘linadi.  X odim larning  naf  keltiruvchilari  bor, 
shuningdek, nafi yo‘g‘i ham ancha.  N af keltiruvchi kishiga xizmatiga loyiq 
ravishda tortiqlar berish kerak.  Xizmatiga loyiq taqdir ko‘rgan xodimning 
boshi  ko‘kka  yetadi.  Inson  degani,  axir,  hayvon  tengi  emas.  Ana  shuni 
bilib,  unga  amal qilinsa,  barcha ish ko‘ngildagidek b o ‘la d i...'»
Ko‘rinib  turibdiki,  alloma  tekis  taqsimotni,  barchani  bab-barobar 
ta ’minlash  tizimini  tanqid  qilmoqda.  H ar  bir  xodim  o‘z  mehnatiga, 
harakatiga,  ish unumiga,  keltirgan  nafiga  qarab  taqdirlansa,  ham m a ish 
ko‘ngildagidek  bo'ladi.  Shu  bilan  birga,  har  bir  sohibkor,  ish  beruvchi