Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

2.  Abu  Ali  ibn  Sinoning  iqtisodiy  g ‘oyalari
57

---

Pul paydo  bo‘lgan  davrdan,  ayniqsa,  tanga  shaklda turli  metallardan 
pul  zarb etish boshlangan davrlardan boshlab  iqtisodiy tafakkur dahola- 
rining fikru zikri turli mineral xomashyolar hajmi va og‘irligida mujassam- 
lashgan qimmatbaho metallar — oltin, kumush,  mis va boshqalar hissasini 
aniqlash  uslubi  va  asbobini  yaratish  muammosi  bo‘lib  kelgan.  Ayniqsa, 
bu  masala  X—XI  asrlarda  —  xalqaro  savdo  tez  rivojlanib,  zargarlik 
buyumlari  yasash  kuchayavergach,  fan  va  amaliyotning  eng  dolzarb 
muammosiga  aylandi.  X asrda  M ovarounnahr va  Xurosonda juda katta 
miqdorda to‘la qiymatga ega bo‘lmagan tangalar zarb etish avjga chiqqach, 
ahvol  yana  ham   og'irlashdi.  Masalan,  muomalada  bo'lgan  «Ismoiliy» 
dirhamlari  yoniga  qimmatga  ega  bo‘lmagan  metallardan  zarb  qilingan 
Buxoro dirhami —  «gitrifiy»  kabilar yoki past sifatli kumushdan yasalgan 
«muhammadiy»  tangalar  muomalaga  chiqarildi.  Bunday  hoi  turli  xil 
qallobliklaming, aldashlaming kuchayishiga qulay sharoit yaratdi.  Bu oltin 
dinorlar ham muomalada qatnashmay qolishiga olib keldiki, natijada oltin 
tangalar oddiy tovarlar kabi tortib beriladigan  vaziyat vujudga  keldi.
M a’lumki,  Abu  Rayxon  Beruniy  mineralogiya  va  metallshunoslik 
bo‘yicha o ‘z davrining eng yetuk olimi edi.  Shuning uchun h am u  iqtisodiy 
taraqqiyotga putur yetkazayotgan bunday ahvolga qarab tura olmas edi.  U 
juda  katta  tadqiqotlar,  izlanishlar,  amaliy tajribalar o ‘tkazib,  minerallar 
tarkibidagi  qimmatbaho  metallar  hissasini  topish  uslubini  yaratdi.  Bu 
usulni amalda qo‘llash uchun maxsus o ‘lchov asbobi yaratish ham kerak 
edi.  Shunday asbob Beruniy tomonidan yaratildi, bu esa pul munosabatlari 
tarixida,  uning rivojlanishida bebaho ahamiyatga ega bo‘ldi.  Beruniy o ‘zi 
yasagan asbobning tuzilishini, uning qanday mexanizmlardan va qanday 
qilib  yasaganini  «Mineralogiya»  nomli  asarida  bayon  qilgan.  Bu  asbob 
yordamida  turli  metallardan  yasalgan  tangalar  tarkibidagi  qimmatbaho 
m etallarning  haqiqiy  m iqdorini  o ‘lchash  m um kin  b o ‘ldi.  Bunday 
asbobning yaratilishi pullar o'rtasidagi haqiqiy nisbatlarni aniqlash, ulami 
o ‘zaro almashtirishning adolatli asoslariga ega bo‘lish  imkoniyatini berdi. 
Shuningdek,  bu  usul  yordamida  pul  yasashdagi  mavjud  qallobliklarni 
bartaraf qilish va ana shunday noxushliklarning oldini olish mumkin bo‘lib 
qoldi.  Buyuk bobokalonimizning bundan  1000 yildan ziyodroq awal ishlab 
chiqqan  usullari hozirgacha ham  o ‘z ahamiyatini  yo‘qotm agan'.