Ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov

Konftitsiy ta’limoti- bu ta’limot Xitoyda (er. av.  I ming yillik) da vujudga 
kelgan.  Ta’limot asoschisi Konfutsiy yoki  Kun-szidir.  Bu ta ’limot «Lun-
39

---

yuy»  nomli  to'plam da  («Suhbat  va  muhokama»)  bayon  etiladi.  Asarda 
ulug'zodalik,  aslzodalik,  zadogonlik  pozitsiyasi  himoya  qilinadi:  bu 
ta ’limot quldorlik tuzumini  himoya qilib,  «tabiiy huquq» qoidasini ilgari 
suradi.  «Tabiiy huquq» ta’limotining mazmuni shuki, butun olamni Xudo 
yaratadi,  biroq  и  ijtimoiy  hayotga  aralashmaydi,  odamlar  hayoti  tabiiy 
qonunlar bilan rivojlanadi,  tabiiy qonunlarni aql bilan idrok etib olinadi 
va fuqarolik hayoti ana shu qonunlar asosida himoya qilinadi. Asar markazida 
podshohni,  qariyalarni,  amaldorlarni  cheksiz hurm at qilish,  ularga itoat 
etish, boyliklami tekis taqsimlash, barchaning o‘z vazifalarini sidqidildan 
bajarishi,  qishloq xo'jalik ishlarini yaxshi bajarish, soliqlarni to ‘lab borish 
kabi qoidalar ilgari surilgan.  Ushbu ta’limot bo'yicha jamiyatdagi mulklar 
ikki  turga bo'linadi:  «buyuk jam oa  mulki»-dehqonlar jamoasi  mulki  va 
xususiy  mulk,  quldorlar  mulki.  Bu  ta ’limot  Xitoyda  uzoq  yillar  amal 
qildi va hozir ham  uning asoratlari saqlangan.
Legistlar- konfutsiychilik ta’limotiga muholifat sifatida chiqqan iqtisodiy 
ta’limot.  Legistlarning yirik vakili Sham Yan bo‘lib (er. av.  IV asr), uning 
ta’limoti «Sham viloyati hukmdori» kitobida bayon etilgan. Asarda qishloq 
xo'jaligiga, xususan, g‘allachilikka ustuvorlik berilib, g‘alla masalasi bosh 
masala deyiladi.  Kitobda davlatning rivojlanishi ikki manbaga suyanadi: 
don  ishlab  chiqarish  va  urushlar  olib  borish  (yangi  yerlar  bosib  olish), 
unda don miqdoriga bog‘liq holda soliq tizimi taklif etilgan;  ishyoqmas, 
qonunni  buzuvchi  kishilarni  «yerga  qaytarish»,  dehqonchilik  bilan 
shug'ullanishga majbur etish tavsiya etilgan.
Daotsizm- konfutsiychilik ta’limotiga qarama-qarshi bo‘lgan reaksionroq 
iqtisodiy ta ’limot.  Unga  ko‘ra,  insoniyat  ibtidoiy davrga  qaytishi,  yangi 
m ehnat qurollaridan foydalanmasligi,  oddiy hayot kechirishi, qonunlarni 
ko'paytirmaslik lozim. Aslida bu ta’limot Xitoyda konfutsiychilikdan qaytish 
edi.