B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov

 
 
 
 
 
 
 

---

 
32 
2-bob.  
JAHON IQTISODIYOTIDA INDIKATIV 
REJALSHTIRISHNING EVOLYUTSION RIVOJLANISHI VA 
TARTIBGA SOLINISHI HAMDA ULARNING HOZIRGI HOLATI 
 
 
2.1. Indikativ rejalashtirish shakllarining evolyusiyasi. 
2.2.  Jahonda,      shu        jumladan    O’zbekistonda   
prognozlashtirish   va rejalashtirishning holati. 
2.3.  O’zbekiston  Respublikasida  indikativ  rejalashtirish 
konsepsiyasi. 
 
 
2.1. Indikativ rejalashtirish shakllarining evolyustiyasi 
 
Zamonaviy  prognozlar  va  rejalar  o’tmishdagilaridan  birinchi  galda 
asoslash metodologiyasi bilan farq qiladi. Prognozlar va rejalarni asoslash 
darajasining oshishi kelajak timisolini ishlab chiqishga nisbatan to’plangan 
va  bashariyat  tomonidan  foydalaniladigan  ilmiy  yondashuv  tajribasidan 
dalolat  beradi.  Tajribani  ijodiy  o’zlashtirish  esa  –  faoliyatning  istalgan 
sohasida  muvaffaqiyat  garovidir.  Agarda  muayyan  iqtisodiyotni  oladigan 
bo’lsak, u holda ushbu sohada prognozlashtirish va rejalashtirish natijalari 
iqtisodiy  munosabatlar  qonunlari  va  tendenstiyalarini  to’g’ri  tushunishga, 
muayyan xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyati sharoitlarini yaxshi bilish va 
hisobga olishga bog’liq. 
O’tgan  asrlardayoq  bashariyat  tomonidan  jamiyatning  kelajagi 
haqida  muayyan  tasavvurlar  shakllantirilgan  edi.  Hozirgi  nuqtai  nazardan 
ushbu  qarashlar  sodda  (qaloq)  hisoblanadi,  biroq  kuchli  falsafiy  jihat 
ularning  bugungi  kunda  ham  dolzarbligini  oshiradi.  Bunday  qarashlar 
jumlasiga  Lao-Цza,  Konfustiy,  Platon  nazariyalarini  kiritish  mumkin. 
O’rta  asrlarda  klajak  haqidagi  tasavvurlarda  ijtimoiy-texnik  xomhayollar 
(utopiyalar)ning kuchli ta’siri (R.Bekon, Spinoza va b.) sezildi. Olamning 
umumiy  tarqqiyoti  va oldindan aytib berilajakligini e’tirof etishda regress 
konsepsiyasi  va  stikllar  nazariyasi  keng  tarqaldi.  Taraqqiyot  inson  ongi 
takomillashuvi  va  tashqi  omillar  ta’sirining  natijasi  sifatida  tushunildi. 
Olamni soddalashtirilgan tarzda tushunish, ya’ni pozitivizm avj oldi, unda 
fanning  oldindan  aytib  berish  Funksiyasi  tahlil  va  tashxisdan  kelib 
chiqdigan mantiqiy xulosa sifatida amalga oshirildi. 
Jahonda  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishning  muayyan  darajasiga 

---

 
33 
erishilishi  munosabati  bilan  utopizm  va  pozitivizm  evolyustiyasidagi 
burilish  yuz  berdi.  G’arbiy  Evropada  bu  XIX  asrning  o’rtalarida, 
Rossiyada  XIX  asrning  80-yillarida,  Xitoy,  Hindiston  va  Osiyoning 
boshqa mamlakatlarida yanada kechroq sodir bo’ldi. 
Hamma  vaqt  jamiyat  rivojini  prognozlashtirish  bilan  bir  qatorda 
xo’jalik hayoti ham prognoz qilingan. Har qanday tarixiy davrda xo’jalik 
yuritish  obyektining  egasi  o’z  qarorlarining  ehtimoliy  oqibatlarini  ko’rib 
chiqishi  lozim  edi.  Masalan,  hosil  qanday  bo’ladi,  uni  qanday  narxda 
sotish va olingan daromaddan qanday foydalanish mumkin. 
Albatta,  davlat  boshliqlari  ham  o’zining  iqtisodiy  tasavvurlariga  va 
ularga  erishish  vositalariga  ega  edi.  Ko’zlangan  hukumdorlik  qarorlariga 
erishi vositalari jumlasiga jazolar, soliqlar va sovg’alarni kiritish mumkin. 
Ijtimoiy  munosabatlarning  rivojlanishi  bilan  jazolovchi  choralardan 
bilvosita  choralarni  qo’llashga  o’tish  ko’zga  tashlandi.  Oldinga  qo’yilgan 
maqsadlarga  erishishning  iqtisodiy  vositalarini  shular  jumlasiga  kiritish 
mumkin. 
Turli 
mamlakatlar 
boshliqlarining 
o’z  fuqarolarining 
daromadlariga  “ta’sir  ko’rsatishi”ning  turli  choralarini,  savdogarlar 
huquqlarining  tartibga  solinishini  (ma’lum  turdagi  tovarlarni  mamlakatga 
olib  kelish  va  undan  olib  chiqish  uchun  ruxsat),  birjalar  va  banklarni 
tashkil  etish  va  ularning  ishlashini  nazarda  tutuvchi  farmonlari  bizga 
yaxshi  ma’lum.  Lekin  XX  asrning  boshidan  boshlab  iqtisodiy 
prognozlashtirish  va  rejalashtirish  imkoniyatlariga  nisbatan  qiziqish 
uyg’ondi.  Agar  ilgari  iqtisodiyot  va  madaniyatni  oldindan  aytib  ko’rib 
bo’lmaydi  degan  fikr  ustunlik  qilgan  bo’lsa,  XX  asrning  boshiga  kelib 
insonlar iqtisodiyotda ilmiy oldindan ko’ra olish birinchi galda davlatning 
jamiyatga  ta’sir  etishi  uchun,  shuningdek  firmaning  ishlarini  boshqarish 
uchun  ham  keng  imkoniyatlarni  yaratishini  tushuna  boshlashdi. 
Mamlakatimizda sodir bo’lgan voqealar iqtisodiy fikrga katta turtki berdi. 
Ushbu bosqichni batafsil ko’rib chiqamiz. 
O’z  rivojlanishi  jarayonida  urushdan  keyingi  davrda  indikativ 
rejalashtirish  aralash  iqtisodiyotni  davlat  yo’li  bilan  tartibga  solishning 
turli  bosqichlariga  mos  keluvchi  turli  shakllar  orqali  o’tdi.  YaIMdagi 
davlat  xarajatlarining  oshishiga  qarab  byudjetning  iqtisodiy  o’sish 
sur’atlariga  va ulushiga ta’sirining kuchayishi bilan bog’liq  kon’yunktura 
shakli  indikativ  rejalashtirishning  tarixan  birinchi  shakli  bo’ldi. 
Iqtisodiyotlarni  tarkibiy  qayta  qurish  va  ularning  jadal  rivojlanishi 
sharoitida  byudjetlarni  soliq  tushumlarini  baholashning  asosida  yotuvchi 
xalq  xo’jaligini  prognozlashtirish  ko’rsatkichlari  bilan  muvofiqlashtirish 
zarurati paydo bo’ldi. Bu hol o’rta va uzoq muddatli prognozlarning ishlab 

---

 
34 
chiqilishiga olib keldi, masalan, Yaponiyada «Milliy daromadni ikki marta 
oshirishning  o’n  yillik  rejasi»  (1961–1970),  Kanadada  «Iqtisodiy  o’sish 
yo’llarini tanlash» (1976–1985), AQShda Mehnat vazirligining 1986–1995 
yillarga mo’ljalangan prognozi shular jumlasidandir. Prognoz faoliyatining 
takomillashuvi  va  murakkablashuviga  qarab  u  byudjetlashdan  ham 
uslubiy,  ham  tashkiliy  jihatdan  ajrala  boshladi:  agar  dastlabki  bosqichda 
milliy  iqtisodiy  rejalar  (prognozlar)  moliya  vazirliklarida  tuzilgan  bo’lsa, 
60-yillarning  boshidan  boshlab  maxsus  reja  organlari  (Franstiyada 
rejalashtirish  bo’yicha  Bosh  komissariat,  Kanadada  Iqtisodiy  kengash, 
Yaponiyada  Iqtisodiy  maslahat  kengashi,  Niderlandiyada  Markaziy  reja 
byurosi va h.k.) tuzildi. EIda rejalashtirish tezda milliy darajadan yuqoriga 
chiqdi,  Ittifoq  organlari  mintaqa  xo’jaligini  rivojlantirishning  qisqa  va 
o’rta  muddatli  dasturlarini  tayyorlay  boshlashdi  va  ular  asosida  milliy 
iqtisodiyotlar  uchun  tavsiyalar  tayyorlandi.  1962  yilda  «1960–1970 
yillarga  mo’ljallangan  EIni  iqtisodiy  rivojlantirish  istiqbollari»  paydo 
bo’ldi,  so’ngra  1971-1975  va  1976-1980  yillarga  mo’ljallangan  o’rta 
muddatli iqtisodiy siyosat dasturlari ishlab chiqildi. 
Selektiv  tarkibiy  siyosat  doirasida  soliq  imtiyozlari,  imtiyozli 
kreditlar  va  davlat  yo’li  bilan  qo’llab-quvvatlashning  boshqa  chora-
tadbirlaridan  foydalangan  holda  xususiy  korxonalar  va  hududiy 
hokimiyatlarning  indikativ  rejalarini  bajarishga  kirishish  mos  ravishda 
indikativ  rejalashtirishning  tarkibiy  shaklini  yuzaga  keltirdi.  Undan 
foydalanishda  Yaponiya  katta  muvaffaqiyatlarga  erishdi;  mamlakat 
hududini  yalpi  rivojlantirishning  dastlabki  rejasi  (1960–1970  yillarga 
mo’ljallangan) 1962 yilda paydo bo’ldi. Unda va 1969 yilda qabul qilingan 
ikkinchi  rejada  (1969–1985  yillarga  mo’ljallangan)  asosiy  sanoat 
markazlaridan  uzoqda  joylashgan  hududlarda  “o’sish  polyuslari”ni  barpo 
etish 
konsepsiyasiga 
asos 
solindi. 
Uchinchi 
rejaning 
asosida 
“integrastiyalashgan”  joylashtirish  konsepsiyasi  yotadi,  1987  yilda  esa 
«Xalqaro  uyg’unlikka  erishish  maqsadida  Yaponiya  iqtisodiyotining 
tarkibini  isloh  qilish  dasturi»  yoki  «Maekava  ma’ruzasi»  tasdiqlandi
9
. 
Shunday  qilib,  aniq  maqsadga  yo’naltirilgan  tarkibiy  o’zgarishlar,  shu 
jumladan  ishlab  chiqarishni  hududiy  faollashtirish  chorak  asr  mobaynida 
davlat  iqtisodiy  siyosatining  asosiy  ustuvor  yo’nalishi  bo’lib  qoldi.  80-
yillar  boshida  yuz  bergan  moliya  tizimini  erkinlashtirishdan  keyin  ham 
Yaponiya faol va uzoq muddatli tarkibiy siyosatni amalga oshirishdan voz 
kechmadi.  Yaponiya  Vazirlar  Mahkamasi  tomonidan  1987  yil  30  iyunda 
                                                 
9
 Соколова И. О взаимодействии федеральной и местной властей в региональных экономических программах 
//США: экономика, политика, идеология. 1994 г. № 1. – 83 с. 

---

 
35 
tasdiqlangan  va  joriy  asrning  oxirigacha  bo’lgan  davrga  mo’ljallngan 
«Milliy  rivojlanishning  to’rtinchi  rejasi»da  ham  avvalgi  uchta  rejadagi 
kabi  hayotning  barcha  sohalarida  mamlakatni  rivojlantirishning  asosiy 
maqsadlari  ifodalandi.  Ushbu  maqsadlar  ichida  eng  asosiysi  “Davlat 
hududini  rejali  rivojlantirishning  mavjud  muammolari  va  uning 
xavfsizligini  ta’minlash  zaruratidan  kelib  chiqib  uning  o’ziga  xos 
imkoniyatlaridan  foydalanishning  ko’p  qirraligiga  erishish,  shuningdek 
mamlakatning  asosiy  hududlarida  aholi,  iqtisodiyot  va  davlatning 
ma’muriy  Funksiyalarining  haddan  tashqari  jamlanishiga  barham  berish 
yo’li  bilan  alohida  hududlar  o’rtasidagi  aloqalarni  va  xalqaro  miqyosda 
hamfikrlilikni  chuqurlashtirish  yo’lida  uning  hududini  rivojlantirishning 
multipolyarligiga erishish”dan
10
 iborat. Indikativ rejalashtirishning tarkibiy 
shakliga  nisbatan  huddi  shunda  evolyustiya  Franstiyada  yaqqol  ko’zga 
tashlandi:  mutaxassislarning  ta’kidlashlaricha,  70-yillarning  boshidan 
boshlab  «indikativ  reja  jamiyat  farovonligini  yaratuvchi  davlatning  rejasi 
hamda  davlat  siyosatiga  bog’liq  bo’lgan  iqtisodiyotning  tarmoq  va 
mintaqaviy  kichik  tizimlari  daromadlari  va  xarajatlarining  harakatlarini 
muvofiqlashtirish usuli sifatida  ko’rib chiqila boshladi. Boshqa so’z bilan 
aytganda rejaning majburiy va prognoz jihatlari aniq bo’lingan»
11
. 
Aralash  iqtisodiyotning  rivojlanishi  va  bozorlarning  globallashuviga 
qarab  indikativ  rejalashtirish  o’zining  strategik  shakliga  ega  bo’ladi. 
Franstiyada  strategik  rejalashtirish  g’oyasi  birinchi  marta  o’ninchi 
indikativ  rejada  o’z  aksini  topdi  (1989–1992):  har  biri  turli  xildagi 
moliyaviy  preferenstiyalar  bilan  ta’minlangan  maqsadli  davlat  dasturi 
maqomiga  ega  bo’lgan  rivojlanishning  oltita  asosiy  yo’nalishi  belgilandi 
(milliy  valyutani  mustahkamlash  va  bandlikni  ta’minlash,  ta’lim,  ilmiy 
tadqiqotlar,  aholini  ijtimoiy  himoyalash,  hududni  obodonlashtirish,  davlat 
xizmatlarini  yangilash).  Strategik  rejalashtirish  Funksiyasi  Amerika 
hokimiyat organlari tomonidan ham shunga o’xshash tarzda talqin etiladi: 
«muvaffaqiyatli  raqobatga  erishish,  har  tomonlama  hamkorlikni 
rivojlantirish,  to’liq  ishonchga  va  shtat  va  mahalliy  hokimiyatlarning 
moliyaviy  ko’magiga  asoslangan  iqtisodiy  siyosatning  samaradorligiga 
maksimal tarzda ko’maklashish uchun yangi qarorlarni qidirib topish»
12
. 
So’nggi  yillarda  yuz  bergan  moliyaviy  larzalar  shuni  ko’rsatdiki, 
                                                 
10
 
Соколова Соколова И. О взаимодействии федеральной и местной властей в региональных экономических 
программах //США: экономика, политика, идеология. 1994 г. № 1. – 83 с. 
11
 Евграшин А. Из практики французского индикативного планирования // Российский экономический журнал. 
1998 г. №2. – 84, 85 с. 
12
 Соколова И. О взаимодействии федеральной и местной властей в региональных экономических программах 
//США: экономика, политика, идеология. 1994 г. № 1. – 83 с. 

---

 
36 
bozorlarning  baynalminallashuviga  qarab  bozor  mexanizmlari  rolining 
kuchayishi  kredit-moliya  tizimi  inqirozga  yuz  tutishining  xavfini  keskin 
oshiradi. Bugungi kunda, shu tariqa, nafaqat milliy darajada, balki xalqaro 
darajada  ham  xo’jalik  yurituvchi  subyektlar  faoliyatini  muvofiqlashtirish 
zarurati  kuchaymoqda.  Evropa  uning  iqtisodiyotini  yagona  valyuta 
tizimiga  moslashtirishdan  manfaatdordir,  Yaponiya  esa  surunkali  tarkibiy 
tanglikni boshdan kechirmoqda. Shu munosabat bilan ayrim g’arb olimlari 
kapitalistik  mamlakatlar  iqtisodiyotlarini  erkinlashtirish  davridan  so’ng 
rejalashtirishning roli kuchayishini bashorat qilishmoqda
13
.  
Shu  nuqtai  nazarda  O’zbekiston  Prezidenti  I.  Karimovning  
“Ma’muriy-buyruqbozlik  tizimidan  boshqaruvning  bozor  tizimiga  o’tish 
jarayonida  tadrijiy  yondashuvni,  “Yangi  uy  qurmasdan  turib,  eskisini