O’zbekistonda ishlab chiqilgan makroiqtisodiy modellar sharhi
Nomi
Iqtisodiy siyosat Indikatorlar
Muvozanat shartlari
Umumiy
muvazanat
modeli (CGE)
Narx-navo,
Tashqi iqtisodiy,
Valyuta,
Investistiya,
Soliq, Byudjet
Band bo’lganlar
daromadlarini
tartibga solish,
Iste’molchilar
uchun
afzalliklarni
shakllantirish
Tarmoq, eksport-
import narxlari,
tarif stavkalari.
Ayirboshlash
kursi. Yalpi
investistiyalar.
Soliq stavkalari.
Davlat
xarajatlari. Ish
haqi. Iste’mol
tarkibi
Tovar bozorlarida va
ishlab chiqarish
omillari bozorlarida
talab va taklifning
muvofiqligi
To’lov balansining
joriy hisobvarag’i
Davlat byudjeti
taqchilligi
Moliyaviy
dasturlash
(FP)
CGEdagi
kabilar
(optimizastiya
parametrlaridan
tavshqari) va
O’shalar va
qo’shimcha
ravishda foiz
stavkasi, pul
massasi,
Investistiyalar va
jamg’armalar, to’lov
balansi va davlat
byudjetining
muvоzanatlashganlik
213
kredit-pul
siyosati
pullarning
aylanish tezligi
va monetar
siyosatning
boshqa tartibga
soluvchilari
darajasi, xususiy
sektorga kreditlar
Jahon banki
modeli
(RMSM)
Monetar,
Valyuta
Investistiya,
Soliq
Byudjet
Real sektorga
kreditlar
Ayirboshlash
kursi
Yalpi
investistiyalar
Soliq
daromadlari,
davlat xarajatlari
Iqtisodiyotning asosiy
sektorlarida joriy
xarajatlar va
daromadlarning
muvofiqligi
To’lov balansining
joriy hisobvarag’i
Davlat byudjeti
taqchilligi
Investistiyalar va
jamg’armalarning
muvazanatlashganlik
darajasi
Kichik
o’lchamli
ekonometrik
model
Tashqi iqtisodiy
Valyuta
Investistiya
Pul-kredit
Soliq-byudjet
Band bo’lganlar
daromadlarini
tartibga solish
EBRD narxni
erkinlashtirish
indeksi
Import narxlar
indeksi
Ayirboshlash
kursi
Yalpi
investistiyalar,
yalpi omonatlar
Pul massasi
Davlat xarajatlari
Ish haqi
Ichki va eksport narxi
o’rtasidagi muvazanat,
resurslar va iqtisodiyot
ehtiyojlari o’rtasidagi
farqlar
Kurs farqi
Investistiyalar va
jamg’armalar
muvazanati
Davlat byudjeti
taqchilligi
SAM
Tashqi iqtisodiy
Monetar
Valyuta
Tarkibiy-
investistiya
Xorijiy
transfertlar,
davlat kafolati
ostida daromadlar
va kapital
Hukumatga
Tovar va moliya
bozorlarida talab va
taklifning muvofiqligi
Pulga bo’lgan talab va
taklifning muvofiqligi
Investistiyalar va
214
Soliq-budjet
Band bo’lganlar
daromadlarini
tartibga solish
kreditlar
Ayirboshlash
kursi
Davlat
byudjetidan
investistiyalar va
iqtisodiyotdagi
subsidiyalar
Davlat xarajatlari
Ish haqi uchun
budjet xarajatlari
jamg’armalarning
muvazanatlashganlik
darajasi
Davlat budjeti
taqchilligi
I-O WTO
modeli
Tashqi iqtisodiy
Tarif stavkalari
---
Mintaqaning
soliq
salohiyatini
baholash
Ijtimoiy siyosat
O’rtacha ish haqi
miqdori
----
Prognozlashtirish jarayonining tarkibiy tuzilishi
215
Ma’lumotlarni tahlil qilish
Modelni O’zbekiston
sharoitiga moslashtirish
Makroiqtisodiy modelni ishlab
chiqish
Prognoz
Ta’sirchanlikni aniqlash
Siyosatchilarga tavsiyalar
Tuzatishlar kiritish
Qisqa muddatli va uzoq
muddatli samaralar
Xulosa
216
Mavjud makroiqtisodiy modellar sharhi
Modellar sinfi (turlari)
1. Universal – ko’p
funksiyali (RMSM,
CGE, FP)
2. “
Chiqarish xarajatlari”
modeli asosida
muammoli yo’naltirilgan
3.
Iqtisodiy yondashuv
asosida muammoli
yo’naltirilgan
Iqtisodiy siyosat
parametrlarini muofiqlashtirish
Iqtisodiy o’sish va
moliyaviy barqarorlik shartlarini
asoslash
Iqtisodiy muvozanatga
erishish imkoniyatlarini baholash
Tarmoqning ustuvor
yo’nalishlarini asoslash
Tashqi savdoni erkinlashtirish
oqibatlarini baholash
Soliq
siyosatining
parametrlarini asoslash
YaIMni soddalashtirilgan
tarzda prognoz qilish
Inflyatsiyani prognoz qilish
Mintaqaning soliq
salohiyatini baholash
O’tkazmalarning
YaIMga ta’siri
Amalga oshiriladigan funksiya va vazifalar
217
Mavjud makroiqtisodiy modellar sharhi
Nazariy asoslanganlik
Yuqori (ayniqsa CGE uchun)
Ma’lum modellarni O’zbekiston
uchun alohida xatti-harakat
boshqaruvlar bilan uyg’unlashtirish
Empirik o’zaro aloqalarning nazariy
o’zaro aloqalardan ustunligi
Modelning o’lchamliligi va axborot talablari
Eng yuqori (ayniqsa CGE uchun)
Past
Cheklangan
Tadqiqotlarni o’tkazish vaqti bilan
cheklangan
Iqtisodiyot vazirligining talablariga
muvofiq va ishlab chiquvchilar
tomonidan tashabbus tartibida
ahyon-ahyonda foydalaniladi
Ahyon-ahyonda (masalan,
o’tkazmalar bo’yicha) va har yili
foydalaniladi
218
Aholi talabi nazariy modellarining sharhi
Aholi iste’moli modellari
Endogen o’sish
iste’molining
hayot siklining
konsepsiyasi
asosida
Uy xo’jaliklari
budjetlarini
tekshirishga
asoslangan
modellar
Ilgarilab boruvchi
indikatorlarga
asoslangan
modellar
Modelyan
Angulis Diton
modeli
I. Fisherning
vaqtlararo
modeli
Emerging market
economies (Xitoy
va Hindiston)
modellari
Rivojlangan
mamlakatlar
(AQSH va
G’arbiy Yevropa)
uchun modellar
Klassik
modellar
Keyns absolyut
daromad
modeli
C = a+c(Y)
Dyuzen-
berrining
nisbiy daromad
modeli
C1 = a + (1-s)
Yd1 + bCh
M. Frendmanning permanent
daromad modeli C1 = a + (1-s)
Yperm + (1-s) Ytrans
Vaqt
qatorlariga
asoslangan
modellar
Moliyaviy
aktivlar
ma’lumotlaridan
foydalangan
holda tuzilgan
modellar
Daromadlar
to’g’risidagi
ma’lumotlardan
foydalangan
holda tuzilgan
modellar
Nazariy belgi
bo’yicha
Axborot manbai
bo’yicha
219
Makroiqtisodiy modelning nazariy tarkibi
Milliy daromad funksiyasi:
t
t
t
t
t
t
M
X
G
I
C
Y
(1)
Iste’mol funksiyasi:
t
t
t
t
t
OTHER
SER
NDUR
DUR
C
(2)
Investitsiya funksiyasi:
t
t
t
GovInv
ivInv
Inv
Pr
(3)
Davlat xarajatlari funksiyasi:
+
-
3
2
t
2
t
1
0
t
t
TREND
TREND
GOVEXP
(4)
Eksport funksiyasi:
t
x
t
t
f
t
t
P
REER
GDP
X
4
3
2
1
0
(5)
Import funksiyasi:
t
m
t
d
t
d
t
t
P
P
GDP
M
5
3
2
1
0
(6)
220
Makroiqtisodiy modelning chizma ko’rinishidagi tarkibiy tuzilishi
Iste’mol
Investitsiyalar
Davlat xarajatlari
Sof eksport
Uz. mud. foydalan.
tov.
f (yosh aholi ulushi,
dast. davrlarda uzoq
mud. foydalan. tov.,
uy xo’jaliklari pul
daromadi)
Xususiy inv.
f (dast. davrlarda xus.
inv., YaIM, joriy va
dast.
davlarda kred. ulushi)
f (trend, trend
2
)
f (savdo sheriklarda
YaIM o’sish
sur’atlari, real
samarali
ayirboshlash kursi,
eksport narxlar
indeksi)
f (
YaIM o’sish
sur’atlari, ichki va
tashqi narxlar nisbati,
import narxlar
indeksi)
Kund. foyd. tov.
f (dast. Davrlarda
kund.
foydalan. tov., uy
xo’jaliklari pul
daromadlari)
Хизматлар
f (dast davrlarda
xus. iste’mol
o’sishi,
uy xo’jaliklari pul
daromadlari)
Davlat inv.
f (dast. davda dav.
inv.,
dast davrda def.,
foiz stavkasi)
Sotil. tovarlar
f (dast. davrlarda
sotil tov.,
dast. davrlarda uy
xo’jaliklari
pul daromadlari)
YAIM
Экспорт
Import
221
Uy xo’jaliklari iste’molining dinamikasi va prognozi
Total Consumption
years
m
lr
d
.s
u
m
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
D4DG_UZ_Q
D4DG_UZ_QF
Ye ar s
N
o
m
in
a
l
g
ro
w
th
ra
te
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
2012
2014
0
25
50
75
100
125
150
175
200
D4NDG_UZ_Q
D4NDG_UZ_QF
Years
No
m
i
n
a
l
g
r
o
w
t
h
r
a
t
e
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
-50
0
50
100
150
200
250
300
D4PS_UZ_Q
D4PS_UZ_QF
Years
No
m
i
n
a
l
g
r
o
w
t
h
r
a
t
e
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
20
40
60
80
100
120
140
D4OT HER_CON_Q
D4OT HER_CON_QF
Years
N
o
m
in
a
l
g
ro
w
th
r
a
te
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
2015
-20
0
20
40
60
80
100
120
Investistiyalar dinamikasi va prognozi
YoY-Change of Total Investment
D4FC_Q
BASE_INV(5)
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Jami iste’mol
prognoz
Uzoq muddat
foydalaniladigan
tovarlar
prognoz
prognoz
Kundalik
foydalaniladigan
tovarlar
prognoz
Xizmatlar
prognoz
Boshqa
Jami investitsiyalar
prognoz
222
D4FCP_Q
D4FCP_QF
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
2012
2014
0
20
40
60
80
100
120
D4FCG_Q
D4FCG_QF
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
-40
-20
0
20
40
60
80
Davlat xarajatlari dinamikasi va prognozi
GOVEXP
GOVEXPF
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
Lin. Trend
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
2015
0
20
40
60
80
100
Quad. Trend
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
2015
0
2000
4000
6000
8000
10000
Eksport dinamikasi va prognozi
D4E_T OT AL
D4E_T OT ALF
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
2015
-25
0
25
50
75
100
125
150
prognoz
prognoz
Xususiy
investitsiyalar
Davlat investitsiyalari
progn
oz
prognoz
Davlat xarajatlari
Trend
Trend
2
prognoz
prognoz
223
Index of foreign income growth
Computed on Basis of the Supplied Weights
IFMR 2010
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
2015
-7.5
-5.0
-2.5
0.0
2.5
5.0
7.5
10.0
Export (YoY) growth and export prices
CIPX_UZ_Q
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
60
80
100
120
140
160
180
-1.00
-0.75
-0.50
-0.25
0.00
0.25
0.50
0.75
1.00
Export (YoY) growth and real exchange rate growth
D4LNREER_UZ_Q
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
-0.6
-0.5
-0.4
-0.3
-0.2
-0.1
-0.0
0.1
0.2
-1.00
-0.75
-0.50
-0.25
0.00
0.25
0.50
0.75
1.00
Import dinamikasi va prognozi
D4 L NM _ T OT AL
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
-0.4
-0.2
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
D4CIPM
D4CIPMF
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
2015
-10
-5
0
5
10
15
20
Export (YoY) growth and real exchange rate growth
D4LNREER_UZ_Q
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
-0.6
-0.5
-0.4
-0.3
-0.2
-0.1
-0.0
0.1
0.2
-1.00
-0.75
-0.50
-0.25
0.00
0.25
0.50
0.75
1.00
prognoz
prognoz
prognoz
Savdo sheriklari
daromadlari
Eksport narxlar
Real samarali ayirboshlash kursi
prognoz
prognoz
prognoz
Import narxlar
Real samarali ayirboshlash
курси
224
Iste’mol bo’yicha qisqa muddatli va uzoq muddatli multiplikativ
samaralar
Uy xo’jaliklarining xizmatlarini
iste’mol qilishga nisbatan
uy xo’jaliklari daromadlarining 1
f.b.ga o’zgarishi
Periods
S
h
o
r
t
a
n
d
L
o
n
g
R
u
n
E
f
f
e
c
t
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
-0.1
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
Short-run
Long-run
Cumulative
Kundalik foyd.tovarlarni iste’mol qilishga
nisbatan
uy xo’jaliklari daromadlarining 1 f.b.ga
o’zgarishi
Periods
S
h
o
r
t
a
n
d
L
o
n
g
R
u
n
E
f
f
e
c
t
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
-0.1
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
Short-run
Long-run
Cumulative
Uzoq mud.foyd.tovarlarni iste’mol
qilishga nisbatan
yosh aholi ulushining 1 f.b.ga
o’zgarishi
Periods
S
h
o
r
t
a
n
d
L
o
n
g
R
u
n
E
f
f
e
c
t
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
-1.0
-0.5
0.0
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
3.5
Short-run
Long-run
Cumulative
Oziq-ovqat tovarlarini iste’mol qilishga
nisbatan uy xo’jaliklari daromadlarining 1
f.b.ga o’zgarishi
Periods
S
h
o
r
t
a
n
d
L
o
n
g
R
u
n
E
f
f
e
c
t
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
-0.75
-0.50
-0.25
0.00
0.25
0.50
0.75
1.00
1.25
1.50
Short-run
Long-run
Cumulative
225
Investistiyalar bo’yicha qisqa muddatli va uzoq muddatli
multiplikativ samaralar
Xususiy sektorga xususiy
investistiyalar o’sish sur’atlariga
nisbatan kreditlar
ulushining 1 f.b.ga
o’zgarishi
Periods
S
h
o
r
t
a
n
d
L
o
n
g
R
u
n
E
f
f
e
c
t
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
-5.0
-2.5
0.0
2.5
5.0
7.5
10.0
12.5
15.0
17.5
Short-run
Long-run
Cumulative
Xususiy investistiyalar o’sish sur’atiga
nisbatan YaIM o’sish sur’atining 1 f.b.ga
o’zgarishi
Periods
S
h
o
r
t
a
n
d
L
o
n
g
R
u
n
E
f
f
e
c
t
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
-0.1
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
Short-run
Long-run
Cumulative
Markazlashgan investistiyalar o’sish
sur’atiga nisbatan
byudjet taqchilligining 1 f.b.ga
o’zgarishi
Periods
S
h
o
r
t
a
n
d
L
o
n
g
R
u
n
E
f
f
e
c
t
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
-35
-30
-25
-20
-15
-10
-5
0
5
10
Short-run
Long-run
Cumulative
Мarkazlashgan investistiyalar o’sish
sur’atiga nisbatan
O’rtacha chamalangan foiz stavkasining
1 f.b.ga o’zgarishi
Periods
S
h
o
r
t
a
n
d
L
o
n
g
R
u
n
E
f
f
e
c
t
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
-2.5
-2.0
-1.5
-1.0
-0.5
0.0
0.5
1.0
Short-run
Long-run
Cumulative
226
Eksport va import bo’yicha qisqa muddatli va uzoq muddatli
multiplikativ samaralar
O’zbekiston eksportining o’zishiga
nisbatan xorijiy daromadlar
o’sishining 1 f.b.ga o’zgarishi
Periods
S
h
o
r
t
a
n
d
L
o
n
g
R
u
n
E
f
f
e
c
t
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
-0.2
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
1.2
1.4
Short-run
Long-run
Cumulative
O’zbekiston eksportining o’zishiga
nisbatan eksport narxi o’sishining 1
f.b.ga o’zgarishi
Periods
S
h
o
rt
a
n
d
L
o
n
g
R
u
n
E
f
f
e
c
t
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
-0.1
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
Short-run
Long-run
Cumulative
Importga nisbatan daromadlar
o’sishining 1 f.b.ga o’zgarishi
Periods
S
h
o
rt
a
n
d
L
o
n
g
R
u
n
E
f
f
e
c
t
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
-0.5
0.0
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
Short-run
Long-run
Cumulative
Importga nisbatan import narxlarining
1 f.b.ga o’zgarishi
Periods
S
h
o
rt
a
n
d
L
o
n
g
R
u
n
E
f
f
e
c
t
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
-0.5
0.0
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
3.5
4.0
Short-run
Long-run
Cumulative
227
YaIM dinamikasi va prognozi
Total Consumption
years
m
l
r
d
.
s
u
m
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
GOVEXP
GOVEXPF
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
YoY-Change of Total Investment
D4FC_Q
BASE_INV(5)
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
10
20
30
40
50
60
70
80
90
D4LNM_TOTAL
D4LNE_TOTAL
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
-0.4
-0.2
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
Pul massasining taklifi
prognoz
prognoz
prognoz
prognoz
prognoz
prognoz
YaIM
Ja’mi iste’mol
Davlat
xarajatlari
Investitsiyalar
Eksport va
import
228
Xulosalar va tavsiyalar
1. Xususiy iste’molga hisobot davrida tasarrufdagi daromadlardagi
o’zgarishlar katta ta’sir ko’rsatdi. Masalan, qisqa muddat mobaynida
foydalaniladigan tovarlar uchun daromadlarning 10 f.b.ga o’zgarishi
(oshishi) talab o’sishi sur’atlarining qo’shimcha 5.5 f.b.ga oshishiga
olib keldi (moslashuvchanlik koeffistienti 0.55). Uzoq muddat
mobaynida foydalaniladigan tovarlar dinamikasi ham yosh avlod
ulushi asosida aniqlandi;
2. Qisqa muddatli istiqbolda daromadlar o’sishining ta’siri kam yoki
qisqa davrda kam, biroq uzoq muddatli istiqbolda daromadlar o’sishi
real sur’atlining doimiy 1 foizga oshishi O’zbekistonning
markazlashmagan investistiyalarini taxminan 0,7 foizga oshiradi;
3. Byudjet taqchiligi va foiz stavkalari o’sishining bevosita ta’siri
salbiy;
4. Prognoz
qilinayotgan
davrda
eksport
savdo
sheriklarimiz
daromadlarining darajasiga bog’liqligi ortadi (u mamlakat eksporti
variastiyasining 40 foizini izohlaydi);
5. O’zbekiston savdo sheriklari daromadlarining o’rtacha 1 foizga
o’sishi, boshqa teng sharoitlarda, eksport o’sishining yillik
sur’atlarini 1,33 foiz bandiga oshiradi;
6. Uzoq muddatli istiqbolda valyuta kursining mustahkamlanishi
importning o’sishini oshiradi;
7. Pul massasining optimal darajasini aniqlashda shu narsa qayd
etildiki, Markaziy bank tomonidan pul massasining optimal darajasi
kuzatilmoqda.
prognoz
229
Modelni takomilashtirish va uni yanada rivojlantirish
- bundan keyin YaIMni prognoz qilish modeli talab va taklifning
muvazanatlashganligi, investistiya imkoniyatlari, mavjud resurslar
indikatorlari bilan bog’liqlikda tarkibiy o’zgarishlar masalalarini ko’rib
chiqadi;
- YaIMni prognoz qilish modelida joriy va kelgusi iste’molga ta’sir
ko’rsatuvchi omillar kengroq taqdim etiladi. Xususan, inqirozdan keyingi
davrda rivojlanish modeli oldinga qo’yilgan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
maqsadlari va mavjud an’analarni hisobga olgan holda asosiy omil va
jamiyat hayotining asosiy maqsadi sifatida insonlarning uyg’un
rivojlanishiga tayanishi lozim.
230
Berkinov Bozorboy Berkinovich, Yarmolik Ekatirina Anotolevna,
Quvnoqov Haydar Qosimovich, Djumaniyazov Shavkat Raximovich
INDIKATIV REJALAShTIRISh
(O’QUV QO’LLANMA)
Mas’ul muharrir i.f.d., prof. Bekmurodov A.Sh.
Taqrizchilar: i.f.d., prof. Shodiev T.Sh.,
i.f.n., dost. Fayzullaev Yo.Sh.
Do'stlaringiz bilan baham: |