A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

Ekspluatatsion xossalari. Bu xossalar mashinaning ish sharoitiga 
bog‘liq  holda  maxsus  sinovlari  o ‘tkazib  aniqlanadi.  Ekspluatatsion 
xossalardan eng muhim yeyilishga chidamlilikdir.
Yoyilishga chidamlilik materialning yeyilishiga, ya’ni  ishqalanish 
tufayli  buyum  tashqi  sirtining  yemirilishidan  o ‘lchami  va  shaklini 
asta-sekin  o‘zgartirishga  qarshilik  ko‘rsata olish  xususiyatidir.  Metal­
lami  yeyilishga  sinash  laboratoriya  sharoitida  namunalarda,  real  eks- 
pluatatsiya sharoitida esa detallarda o‘tkaziladi. Namunalami sinashda 
ishqalanish  sharoiti  real  sharoitga  yaqin  qilib  olinadi.  Namuna  yoki 
detallaming  yeyilish  kattaligini  turli  usullar  bilan,  chunonchi 
o ‘lchamlami  o ‘lchash,  namunalami  tortib  ko‘rish  kabi  usullar  bilan 
aniqlanadi.  Ekspluatatsion  xossalariga,  shuningdek  sovuqbardoshlik, 
issiqbardoshlik, antifikatsion xossalar va hokazolar ham kiradi.
Qotishmalaming  tashqi  kuchlar  ta’siriga  qarshilik  ko‘rsata  olishi 
mexanik  xossasini  ifodalaydi.  Asosiy  mexanik  xossalarga  qattiqlik, 
cho‘zilishdagi  mustahkamlik  chegarasi,  zarbiy  qovushoqlik,  nisbiy 
uzayish  va  torayish  kiradi.  Metallaming  tashqi  kuchlar  ta’siriga 
qarshilik  xususiyati  uning  mexanik  xossalari  bilan  xarakterlanadi. 
Shuning  uchun  ham  mashina  detallami  tayyorlash  uchun  material 
tanlashda  avvalo  uning  mexanik  xossalariga,  ya’ni  mustahkamligi, 
elastikligi, plastikligi,  zarbiy qovushqoqligi, qattiqligi va chidamligiga 
e ’tibor  berish  kerak.  Bu  xossalar  metallga  tashqi  kuch  (nagruzka) 
ta’sir  ettirib,  mexanik  sinovlar  natijalariga  qarab  belgilanadi.  Tashqi 
kuchlar  statik,  dinamik  yoki  siklik  (takror  o‘zgaruvchan)  bo‘lishi 
mumkin.
Qotishmaning o ‘z  sirtiga undan  qattiqroq jism  botishiga qarshilik 
ko‘rsatishi  qattiqlik  deyiladi.  Qattiqlikni  aniqlashning  bir  necha 
usullari  mavjud.  Brinell,  Rokvell,  Vikkers  usullari  va  h.k.  Brinell 
usulida  (DS  9012-59)  qattiqligi  450  birlikkacha  bo‘lgan  qotishmalar 
qattiqligi  aniqlanadi.  Qotishma  turiga  va  qalinligiga  ko‘ra  diametri
2,5,  5,  10  mmli toblangan po‘lat zoldir namunaga  187,5,  750 va 3000
20

---

kg  kuch  bilan  asta-sekin  botiriladi.  Zoldirning  namuna  yuzasida 
qoldirgan  izi  diametri ga  ko‘ra  qotishmaning  qattiqligi  aniqlanadi 
(1.10-rasm).
Qotishmaning 
Brinell 
bo‘yicha  qattiqligi 
quyidagi 
ifoda 
yordamida aniqlanadi: