A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

UO‘K: 372.853+372.852 
KBK 30.3ya7
Taqrizchilar:
E.A.Umarov  -   Toshkent  davlat  texnika  universiteti 
«Materialshunoslik  va 
materiallar texnologiyasi»  kafedrasi professori, t.f.n.
A.A.  Risqulov 
rtFasKESflt^gvJomobil  yoMlari  instituti  ilmiy  ishlar  bo'yicha 
prorektori, t.f.d.
f t  
i 
ISBN 978-9943r^90-99-9 
I
«Fan va  texnologiya»  nashriyoti, 2015.

---

SO‘Z BOSHI
Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturining  talablari  doirasida  ta ’lim 
ma/.munini  yanada  boyitishda,  ulami  uslubiy  jihatdan  ta’minoti- 
barcha  ta’lim  muassasalarini  zamon  talablariga javob  beruvchi  o‘quv 
ndabiyotlari  bilan  ta’minlash  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Shu  bois 
lun-texnika  va  texnologiya  rivojlanishining  hozirgi  zamon  talablariga 
va  Davlat  ta’lim  standartlari  dasturiga  mos  keladigan  o'zbek  tilida 
yozilgan darsliklarga ehtiyoj  kun sayin ortib bormoqda.
Darslikning  asosiy  qismi  texnika  fanlari  nomzodi,  dotsent 
S.D.Nurmurodovning Toshkent davlat texnika universitetida, «Fonon» 
iliniy  ishlab  chiqarish  birlashmasida,  materialshunoslik  hamda 
koustruksion  materiallar  texnologiyasi  fanidan  o‘qigan  ma’ruzalari, 
amaliy-tajriba  mashg‘ulotlari  materiallari  asosida yozilgan;  metallami 
mexanik  sinash  usullari, turli  materiallaming asosiy mexanik tavsiflari 
hamda  metailmas  materiallar  katta  ilmiy  xodim-izlanuvchilar 
Л.Х.  Rasulov  va  Q.G‘.  Baxadirovlar tomonidan tayyorlangan.
Darslikda 
«Materialshunoslik 
va 
konstruksion 
materiallar 
texnologiyasi»  fani  haqida  umumiy  tushunchalar,  qora  va  rangli 
metallar 
metallurgiyasi, 
metallshunoslik 
asoslari, 
qotishmalar 
nazariyasi,  temir-uglerod  qotishmalari,  mexanik  sinov  usullari,  rangli 
metallar, 
u laming  qotishmalari,  qattiq  qotishmalar,  xossalari, 
ishlatilishi,  ularga  ishlov  berish  usullari,  metall  va  qotishmalaming 
tarkibi,  strukturalari,  xossalari,  aniq  oicham li  detal 
tayyorlash 
usullari,  metailmas  materiallar (plastmassa, yog‘och,  shisha,  rezina va 
boshqalar),  nanotexnologiya,  nanokompozitlar,  kompozitsion  mate- 
riullar,  qiyin  eriydigan  metallami  vodorod  muhitida tiklash jarayonlari 
va  olingan  o ‘ta  disperss  kukunlardan  kukun  metallurgiyasi  usulida, 
juda  og'ir  sharoitda  ishlaydigan  metallarga  shakl  beruvchi  asboblar 
olishning  zamonaviy  texnologiyalari  haqida  ham  muhim  m aium otlar 
keltirilgan.  Darslikni  tayyorlashda dasturlar ko‘zda tutilgan juda keng 
materiallami  qisqa,  sodda  va  tushunarli  holda  bayon  etishga  harakat 
qilindi.
Mazkur  kitobning  qoiyozmasini  diqqat  bilan  sinchiklab  o ‘qib, 
tilling  inazmun-mohiyati,  sifatini  yaxshilash  borasida  bergan  foydali
3

---

maslahatlari  uchun texnika fanlari  nomzodi,  professor E.A.Umarovga, 
texnika  fanlari  doktori  A.A.  Risqulovga,  texnika  fanlari  nomzodi, 
dotsent  ShA .  Karimovga  va  nashrga  tayyorlashda  katta  xizmat 
ko‘rsatgan  Toshkent  davlat  texnika  universiteti  ilmiy  tadqiqotlar 
bo‘limi  barcha  texnik  xodimlariga,  shuningdek,  darslikning  sifatini 
boyitishga  qaratilgan  barcha  tanqidiy  fikr-mulohazalari  uchun 
kitobxonlarga mualliflar oldindan minnatdorchilik bildiradilar.
Mualliflar
4

---

KIRISH
Fan-texnika  taraqqiyoti  natijasida  iqtisodiyot  va  mashinasozlik 
sanonti  jadal  rivojlanmoqda.  Iqtisodiyot  va  sanoatning  rivojlanishi 
mustahkamligi  yuqori,  ishlatishga  qulay,  arzon,  puxta  materiallai™ 
izlub topish  va ulaming chidamliligini oshirish ustida jiddiy izlanishlar 
olib borishni taqozo etadi.
Materiallar  qotishmalarining  tarkibi,  tuzilish  va  xossalarif1*) 
shuningdek,  ulaming tuzilishi  bilan xossalari  orasidagi bogianishlat™ 
hamda  puxtalash  usullarini  o‘rganadigan  fan  materialshrnos^^ 
deyiladi.  Kundalik  hayotimizda  materiallar  ichida  eng  ko‘p  m e ta l^  
ishlatiladi.  Metallar  insoniyatga  qadim  zamonlardan  m a’lum  bo‘ltb, 
kishilik  jamiyati  moddiy  madaniyatining  rivojlanishida  g‘oyat  ka fa  
o'rin  tutadi.  Darhaqiqat,  iqtisodiyotning  metallar  ishlatilmagan  bifor 
sohasi yo‘q.
Mashina detallari  uchun material tanlash masalasi va ularga ishl0v 
berish  texnologik jarayonida  bir-biriga  zid  bo‘lgan  masalalar mavjud. 
Masalan,  uzoq  niuddat  davomida  xavf-xatarsiz  ishlashni  ta’minlay 
oladigan  mashina-mexanizmlar  yaratishda  qo‘Haniladigan  deta(lar 
arzon,  ixcham,  bejirim,  puxta  bo‘lishi  bilan  bir  qatorda  yuqori  sif^tli 
materiallardan  tayyorlanishi  lozim.  0 ‘z-o‘zidan  ravshanki,  Ьип^аУ 
materiallarga  ishlov  berish  tannarxning  keskin  oshishiga  sal?^ 
bo‘ladi.
Bunday 
murakkab 
muhandislik 
muammolarini 
yechish^a> 
materialshunoslik  va  konstmksion  materiallar  texnologiyasi  {m i 
muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Qolaversa,  bu  fan  ko‘pgina  muhandi^ik 
fanlariga  boshlang‘ich  asos  boMadi.  Kelgusida  malakali  xodinilar 
bo‘lib  yetishishni  niyat  qilgan  har  bir  o‘quvchidan  materialshunoslik 
va  konstmksion  materiallar  texnologiyasi  fanini  puxta  o^lashttfish 
talab etiladi.
Qadim-qadim  zamonlarda  odamlar tosh,  suyak  kabi  materially™ 
ish  quroli  sifatida  ishlatishgan.  Bu  materiallami  qayta  ishlab,  уегёа 
ishlov  berishda  va  ov  qurollari  yasashda  foydalanganlar.  Asta-s^kin 
yog'och,  teri  va  loy  kabi  materiallardan  foydalanish  o‘zlashtiril^an- 
Bronza  davrida  metallurgiya  sanoati  paydo  bo‘ldi.  Metall  qotishP3"
5

---

larining tarkibini  o‘zgartirib,  ulaming xossalarini  boshqarish  mumkin- 
ligi m a’lum bo‘ldi va bu amaliyotda ishlatila boshlandi.  Temir davriga 
kelib Osiyoda,  O lrta Yer dengizi  atrofida va Xitoy hududlarida ilk  bor 
metallami qayta ishlaydigan korxonalar vujudga kela boshladi.
0 ‘rta  Yer  dengizi  havzasida  bronza  asridayoq  temir  keng 
qoMlanilganligini  amerikalik  olim  Jeyn  Ualdbaum  ishonchli  dalillar 
bilan  isbotlab  berdi.  Ammo  uning  tarkibida  uglerod  miqdori  kam 
bo‘lganligidan u sifat jihatidan bronzaga tenglasha olmagan  va asosan 
oshxona  anjomlari  tayyorlash  uchun  material  bo‘lib  xizmat  qilgan. 
Qadimgi  Tailand  aholisi  temir  bilan  eramizdan  taxminan  1600  yil 
a w a l  tanish  bo‘lgan.  Qadimgi  Yapon  metallurglari  bundan  bir yarim 
ming yil  ilgari  ham  temir olish  usulini  bilishgan,  ular  uchun  tarkibida 
juda ko‘p miqdorda temir bo‘lgan  oddiy qum temir  ishlab  chiqarishda 
dastlabki xomashyo bo‘lgan  (Okayama prefekturasi).  Qadimgi  greklar 
esa  metallami  ikkilamchi  xomashyo  sifatida  ishlatishga  yetarlicha 
e’tibor  berishgan  (3000  yil  oldin).  Afrikadagi  Viktoriya  ko‘lining 
g‘arbiy  sohilida  bundan  2000  yil  muqaddam  metall  suyuqlantirilgan 
13  ta  metallurgiya  pechlari  topilgan  bo‘lib,  ularda  havo  puflash  yo‘li 
bilan po‘lat olishga imkon bergan.
Suv  va  havoning  ishlatilishi  metallshunoslik  sanoatida  yangi 
bosqichning  rivojlanishida  asos  bo‘ldi.  Metallni  eritib,  uni  tozalash, 
puflash  uchun  havodan  foydalanish,  suyuqlantirilgan  metallar 
haroratini  oshirishga  imkon  yaratdi.  Natijada  metallar  zararli 
qo‘shimchalardan tozalanib, ulaming sifati yaxshilandi.
1856-yilda  G.  Bessmer,  1878-yilda  S.Tomas  va  1864-yilda 
P.Marten  po‘lat olishning yangi  usullarini yaratishdi.  1856-yilning  12- 
fevralida  ingliz  ixtirochisi  Genri  Bessmer  suyuqlantirilgan  cho‘yanni 
havo  bilan  dam  berib tozalagani  uchun  patent  oldi.  «Men  shuni  ixtiro 
qildimki,  deb  yozgan  edi  Bessmer,  agar  metallga  yetarli  miqdorda 
atmosfera  havosi  yoki  kislorod  kiritilsa,  u  suyuq  metall  zarracha- 
larining  kuchli  yonishiga  sabab  bo‘ladi,  temperaturani  saqlab  turadi 
yoki  uni  shu  darajagacha  oshiradiki,  bunda  metall  cho‘yan  holatidan 
po‘lat  holatiga  yoki  bolg‘alanuvchi  temir  holatiga  o‘tish  vaqtida 
yoqilg‘i  ishlatilmasdan  suyuq  holida  qoladi».  Jahon  metallurgiyasi 
rivojida juda  katta  hissa qo‘shgan,  iste’dodli  ingliz  ixtirochisi  nomini 
texnika  tarixiga  abadiy  yozilishiga  sabab  bo‘lgan  quyma  po‘lat 
olishning bu yangi usuli hayotda shu tariqa o ‘ziga yo‘l ochgan edi.
6

---

Rus  olimi  P.P.Anosov  metallaming  xossalari  ulaming  kristall 
tuzilishiga  bog‘liqligini  aniqladi  va  birinchi  bo‘lib,  metallami  ichki 
tuzilishini  o ‘rganishda  mikroskopdan  foydalandi.  Yuqori  sifatli  po‘lat 
olishda,  ayniqsa P.PAnosovning xizmatlari katta.
Metal lshunoslik  fanining  rivojlanishida  rus  olimi  D.K.  Cher- 
novning fazalar o‘zgarishi haqidagi nazariyasi juda katta turtki boidi.
Temir 
uglerodli 
qotishmalami 
va  termik 
ishlov 
berish 
protsesslarini  o ‘rganish  1868-yilda  e’lon  qilingan  D.K.Chemovning 
«Lavrov  va  Kalakutsiyning  po‘lat  va  poiatdan  ishlangan  obzori 
hamda  ushbu  soha  bo‘yicha  D.K.Chemovning  o ‘z  tadqiqotlari» 
maqolasi  bilan boshlanadi.  D.K.Chemov birinchi bo‘lib po‘latda kritik 
nuqtalar  borligini  ko‘rsatdi  va  temir-sementit  diagrammasi  haqida 
dastlabki 
tushunchani 
berdi. 
Keyinchalik 
temir-uglerodli 
qotishmalami  qurishga  F.Osmond,  Le-Shatele  (Fransiya),  R.Austen 
(Angliya),  A.A.Baykov  va  N.T.Gudsov  (Rossiya),  Rozenbaum 
(Gollandiya),  P.Gerens  (Germaniya)  va  boshqalarninng  ishlari 
bag‘ishlandi.
Nemis  olimi  Ledebuming  metallar  strukturasi  tushunchasi,  ingliz 
liziklari  F.  Laves  hamda  V.  Yum-Rozeming  yangi  turdagi  fazalami 
kashf etishi  fan rivojida katta hissa bo‘ldi.
Ichki  yonuv  dvigatellari  kashf  etilishi  mashinasozlik,  avto- 
mobilsozlik,  samolyotsozlik  va  raketasozlik  sanoatlari  rivojlanishida 
muhim  asos  boidi.  Tabiiyki,  sanoatning  rivojlanishi  yangi materiallar 
yaratish,  ulaming  xossalarini  yaxshilash  ustida tinmay  izlanishlar olib 
borishni  talab  etdi.  Natijada  takomillashgan  domna  pechlari,  p o ia t 
eritiladigan  marten  pechlari  barpo  etildi.  Poiatlam i  payvandlash 
mumkinligini  N.N.  Benardos  va  N.G.  Slavyanovlar  ilmiy  nuqtayi 
nazardan  isbotlab berdilar.
Rus  olimi  A.M.  Butlerov  tomonidan  1881-yilda  yaratilgan 
jismlarning  kimyoviy  tuzilish  nazariyasi  asosida  quyi  molekulali 
organik 
kimyoviy 
moddalardan 
polimerlar  olish 
mumkinligi 
isbotlandi.
S.V.  Lebedev  1909-yilda  xossalari  jihatidan  tabiiy  kauchukka 
yaqin  materialni  sun’iy  ravishda  oldi.  Hozirgi  vaqtda  texnika rivojini 
sun’iy  inateriallarsiz  tasavvur  qilish  qiyin.  0 ‘tkazuvchanligi  yuqori 
materiallar, yarimo‘tkazgichlar,  sun’iy olmos hamda uglerod asosidagi 
boshqa materiallar kashf etildi.
7

---

Domna  pechlarida  sodir  bo‘ladigan  oksidlanish-qaytarilish 
jarayonlari  natijalarini  hisobga  olish  mumkinligi,  materiallar tuzilishi 
va  texnologik jarayon  haqidagi  bilimlar yanada boyidi.  Turli  ferroqo- 
tishmalar  olish,  p o ia t  olishning  elektrometallurgiya  usullaridan 
foydalanish  p o ia t  sifatini  oshirdi  va juda  ko‘p  legirlangan  poiatlar 
olish imkoniyatini yaratdi.
Qotishmalar  mustahkamligini  oshirishning  yangi  usullari  kashf 
etildi.  Termik-mexanik,  mexanik-termik  va  ikki  marta  qayta 
kristallash  usulida  termik  ishlov  berish  kabi  ilg‘or  texnologik 
jarayonlar  yaratildi.  Korroziyabardosh,  olovbardosh,  maxsus  magnit 
xossalarga ega boigan va m aiu m  geometrik shakllami «esida» saqlab 
qoluvchi qotishmalar kashf etildi.

---