A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

1.3-rasm. Kristallanish jarayonini tushuntiruvchi chizma.
Qotishmalarda 
hosil 
bo‘ladigan 
donalaming 
o ‘lchamlari 
kristallanish  markazlari  soni  (MS)  bilan  kristallanish  tezligiga  (KT) 
bog‘liq bo‘ladi.  Qotishimada  erimagan  turli  oksid  va  metallmas 
birikmalar  kristallanish  markazlari  vazifasini  bajaradi.  Kristallanish 
MS va KT o‘ta sovish darajasiga bog‘liq (1.4-rasm).
1.4-rasm. Kristallanish markazlari soni va ular o ‘sish tezligining o ‘ta 
sovish darajasiga bog‘liqligi.
11

---

D.I.Mendeleyev  davriy  sistemasida  mavjud  bo‘lgan  109  ta 
elementdan  76  tasi  metallar  hisoblanadi.  Barcha  metallar  va  metall 
qotishmalar  kristall  atomlar  (ionlari)  kristall  panjara  hosil  qilib  aniq 
qonuniyatda joylashgan boMadi.
Metallar  turg‘unligiga  ion-elektron  tizimni  hosil  qilib,  musbat 
zaryadlangan  ionlar  va  to‘dalashgan  elektronlar  o ‘rtasidagi  o ‘zaro 
elektrik  ta’sir  bilan  aniqlanadi.  Bunday  «ionli  skelet»  va  «elektron 
gaz» o'rtasidagi o ‘zaro ta’sir metall bog‘lanish deb nomlanadi.
Metallarda  bog‘lanish  kuchli  ionlar  va  elektronlar  o‘rtasidagi 
itarish  va  tortishish  kuchlarining  o ‘zaro  nisbatlari  bilan  aniqlanadi. 
Metall  atomlari  (ionlari)  bir-biridan  o‘zaro  ta’sirlashuv  energiyasi 
qiymati minimal  bo‘lgan masofadajoylashadi (1.5- rasm).
Metallar  atomlaming  to‘g‘ri  kristall  panjara  hosil  qilib,  aniq 
qonuniyat  bilan  o'zaro  joylashuvi  faqat  atomlar  o ‘zaro  ta’sirinig 
minimal energiyasi holatigagina mos keladi.
1.5-rasm. Ikkita atomlaming o ‘zaro tortishish kuchlari (a) va kristall 
panjarada atomlamingpotensial energiyasining o ‘zgarishi(b).
Metallar  oddiy  usullarda  olinganda  odatda  polikristall  jismlar 
bo‘lib,  juda  ko‘p  miqdordagi  bir-biriga  nisbatan  turlicha  joylashgan 
kristallardan  tashkil  topadi.  Bu  paytda  kristallaming  o ‘lchamlari 
1000-0,1  mkm  oraliqlarida  bo‘ladi.  Metallar  suyuq  holatdan  qattiq 
holatga  o ‘tishi  davrida  kristallanish  sharoiti  turlicha  boMganligi 
sababli  har xil  shakllarga ega bo‘ladi  va bu  shakllar  kristallitlar,  ba’zi 
hollarda donalar deb ham nomlanadi.
‘Ft
Itarish kuchi
12

---

Toza  metallar  odatdagi  struktura  holatida  past  qiymatdagi 
mustahkamlikka  ega  bo‘lib,  ko‘p  hollarda  talab  qilingan  xossalarni 
ta’minlab bera olmaydi.
Shuning  uchun  toza  metallar  kam  hollarda  qo‘llaniladi.  Asosan 
metallaming  qotishmalari,  ya’ni  bir  yoki  undan  ortiq  metallaming 
yoki nometallaming aralashmalari ishlatiladi.
Toza  metall  tushunchasi  shartli  ravishda  boMib,  tabiatda  har 
qanday toza  metall  ozmi  yoki  ko‘p  miqdorda boshqa qo‘shimchalami 
o ‘z tarkibiga oladi.  Shuning uchun ular qatnashmalar sifatida qaraladi. 
Fanda  toza  metall  deganda,  asosan,  tarkibida  asosiy  metall  miqdori 
99,99-99,999  %  gacha  bo‘lgan  holat  qaraladi.  Bunday  tarkibdagi 
qatnashmalar  xossalari  asosiy  metall  xossalariga  yaqin  bo‘ladi. 
Qatnashmalami  hosil  qiluvchi  elementlar  komponentlar  deyiladi. 
Qatnashmalar  tarkibiy jihatdan  ikki  yoki  undan  ortiq  komponentlami 
o‘z ichiga olishi mumkin.
Ideal  va  real  jismlar  degan  tushunchalar  mavjud.  Kristallardagi 
atomlari  aniq  va  yuqori  tartibda  joylashgan  jismlar  ideal  kristall 
panjaraga  ega  deyiladi.  Aslida  esa  kristall  panjara  tugunlarining 
ba’zilarida atom bo‘lmasdan, tugun bo‘sh boMishi yoki kristall panjara 
atomlari  orasiga  ortiqcha  atom joylashishi  ham  mumkin.  Bunday  hoi 
kristall  panjaraning  nuqsoni  deyiladi.  Reall  kristall  panjaralar  ana 
shunday  nuqsonli  tuzilishga  ega  boMadi.  Kristall  panjara  nuqsonlari 
o‘lchamlarga  ega  bo‘lib,  nuqtali,  chiziqli  hamda  sirtqi  nuqsonlarga 
boMinadi  (1.6-rasm).  Nuqtali  nuqsonlar uch  yo‘nalishda  oMchamlarga 
ega  emas.  Bunday  nuqsonlar  kristall  panjaralarda  eng  ko‘p  uchraydi. 
Nuqtaviy  nuqsonlar  metall  kristall  panjaralari  o ‘zida  va  qo‘shimcha 
atomlari  ta’sirida  yuzaga  keladi.  Nuqtaviy  nuqsonlarga  vakansiya 
(Shotki  nuqsonlari),  tugunlar  orasidagi  atomlar  (Frenkel  nuqsonlari), 
asosiy  metall  kristall  panjarasida  boshqa  qo‘shimcha  elementlaming 
atomlari  boMishi  va  yuqorida  keltirilganlaming  birgalikda  boMishlari 
kiradi.  Kristall  panjara  tugunlarida  atom  bo‘sh  qolishi  vakansiya 
deyiladi.
Vakansiya  atomning  panjara  tugunidagi  normal  holatidan 
uzoqlashuvi  natijasida  sodir  boMadi.  Tugunlar  orasidagi  atom  asosiy 
metall  atomi  boMib,  u  kristall  panjara  tugunlarida joylashgan  metall 
boshqa  atomlari  ta’sirida  panjaradan  siqib  chiqarilgan  ko‘rinishda 
boMadi.  Vakansiya  va  o‘rin  almashinuvchi  atomlar  asosiy  metall 
atomlari  o‘rinlarini  egallab,  panjara  uzelining  istalgan  joyida
13

---

joylashishi  mumkin.  Tugunlar  orasidagi  qo‘shimchalaming  atomlari 
tugunlar  orasida  singuvchi  ko‘rinishda  yoki  asosan  kristall  panjara 
bo‘shliqlarida joylashishi  mumkin.  Atomlar  orasiga  o ‘zga  atomning 
siqilib  kirib  qolishi  singdirilgan  atom  deyiladi.  Vakansiya  istalgan 
kristall  panjarada  uchrasa,  singdirilgan  atom
 
zichligi  kichikroq 
bo‘lgan  kristall  panjaralarda  uchraydi.  Ikki  oicham ga  ega  b oigan 
nuqsonlar  chiziqli  nuqsonlar deyiladi.  Bunday  nuqsonlar kristallanish 
jarayonida yoki plastik deformatsiya natijasida vujudga keladi.