I ўзр фа фалсафа ва ҳуқуқ институти

Яков Павлович Козельский 
Я. П. Козельский (тахм. 1728 — тахм. 1794) XVIII аср рус 
фалсафасининг йирик намояндаларидан бири ҳисобланади. 
Унинг қаламига немис, француз, лотин тилларидан қилинган 
таржималар, «Фалсафий таклифлар», «Икки ҳинд — Калон 
ва Иброҳимнинг инсон билиши тўғрисидаги мулоҳазалари» 
ва бошқа асарлар мансубдир. 
Козельский ўз даврида ва қадимги таълимотлар асосида 
фалсафа фанининг муҳим муаммоларини мунтазам равишда 
ёритиб боришни мақсад қилиб олади. У фалсафанинг 
предмети, таркиби, жамиятдаги ижтимоий мавқеини, 
онтология, гносеология, психология, мантиқ, ахлоқ-одоб, 
социология масалаларига оид тушунчаларнинг талқинини 
беради. XVIII аср француз маърифатпарвари Руссо, 
Монтескье, Гельвеций кабиларнинг ғоялари Козельскийнинг 
ижтимоий-сиёсий ва ахлоқий қарашларига самарали таъсир 
кўрсатди. 
Козельский фан ва фалсафа предмети тўғрисида фикр 
юритар экан, уни илоҳиётдан алоҳида кўриб чиқади. 
Тадқиқотнинг объекта бўлиб табиат ва инсон хизмат қилади. 
Гўёки фан нусха бўлиб, унинг аслини ташқи олам 
қонуниятларидан излаш лозим. 
Фалсафанинг мустақил объекта йўқ. Унинг предмети 
ўзида ижобий билимларнинг умумий натижаларини 
мужассамлаштириш ва уларга назарий «асослар» яратишдан 
иборатдир. Фалсафа фан сифатида икки қисмга — «назарий» 
ва «амалий» фалсафага бўлинади. Назарий фалсафа 
таркибидан мантиқ ва метафизика ўрин олади. Метафизика 
390 

---

онтология ва психологиядан ташкил топади. Сиёсат, этика 
на ҳуқуқшунослик амалий фалсафадан жой олади. 
Билиш жараёни сезгидан бошланади. Сезгилар гўёки 
«ойна», «эшиклар» бўлиб, улар кўмагида ташқи ҳодисалар 
руҳ томон йўл олади. Жонли мушоҳада билишнинг «пастки» 
босқичини ташкил этади. Ҳодисаларнинг умумий, 
қонуниятли томонлари билишнинг «юқори» босқичи — 
мантиқий билиш орқали амалга оширилади. Козельскийни 
ҳаётдан ажралиб қолган «қуруқ назария», назария кўмагида 
ёритилмаган «кўр-кўрона амалиёт» қониқтирмайди.