Санкхья мактаби
Санкхья мактаби милоддан аввалги VII-VI асрларда
шаклланган. Санкхья (санаш, ҳисоблаш)нинг асосчиси
Капиладир. Унинг асосий асари — «Санкхья сутра» («Санкхья
ҳикматлари») бизгача етиб келмаган. Санкхья
тарафдорларининг фикрича, руҳий жавҳар (пуриши) билан
бирга моддий жавҳар (пракрити) мавжуд бўлиб, табиатдаги
барча нарсаларнинг асоси пракритидир. Пракрити жисм,
тана, ҳислар, эмпирик аклнинг сабабчисидир. Руҳий жавҳар
мустақилдир. Пуруши ва пракритининг бир-бири билан
қўшилиши натижасида олам пайдо бўлади.
Санкхья фалсафаси узоқ асрлар давомида эволюцион
ўзгаришларни бошдан кечирди. Илк санкхья ғайритабиий
кучларни инкор этиб келган. Унинг фикрича, табиат
пракритининг энергия ва руҳ билан қўшилишининг узоқ
давом этган эволюцияси оқибатида вужудга келган.
Воқеликдаги барча ҳодисалар учта кучнинг — онг (саттава),
фаоллик (раджас) ва сустлик (тамас)нинг ўзаро муносабатига
25
боғлиқдир. Лекин санкхья мактаби аста-секин веда ва
упанишадлардаги мавжуд фикрларга ён босиб, инсоннинг
мақсади пурушининг пракритидан, яъни руҳнинг, жоннинг
танадан, материядан халос бўлишидир, чунки бу билан
инсон азоб-уқубатлардан қутилади, деб ҳисоблайди.
Ньяя мактаби
Ньяя (мантиқ) мактабининг асосчиси милоддан аввалги
III асрда яшаган Акшапада Готама ҳисобланади. Ньяя асосан
мантиқий муаммолар, тўғри фикр юритиш ва ҳодисаларни
аниқ-равшан билиш каби масалалар билан машғул бўлган.
Кўпгина ҳинд тадқиқотчилари уни «Баҳслашиш тўғрисидаги
фан» деб қабул қиладилар. Ньяя билиш назариясида
сенсуалистик назария тарафдоридир. Унинг таълимотига
кўра, инсон ўзининг бешта сезги аъзолари орқали табиатдаги
нарса, ҳодисаларни идрок этади. Сезгилар ҳукмига
бўйсунмайдиган ҳар қандай нарса реал эмас.
Ньяя тарафдорлари билиш усулини (праман) ишлаб
чиқишга уринганлар. Улар ҳиссий идрок (пратьякша), хулоса
(анумана), таққослаш (упамана) ва гувоҳ (шабда) воситалари
орқали дунёни билиш мумкин, деган ғояни илгари сурганлар.
Инсон билими ўрганилаётган нарса, ҳодисани тўғри акс
эттирса, у ҳақиқий билим бўлади. Ньяя веда ва
упанишадларнинг билиш тўғрисидаги қарашларига, масалан,
гувоҳ (шабда)ни талқин этишда хайрихоҳлик билдиради.
Бу фалсафий таълимот кўп ҳолларда вайшешикага
эргашиб, ундан атомистик назарияни қабул қилган.
Вайшешика эса ўз навбатида ньяя таркибида ишлаб чиқилган
мантиқий усул ва воситаларни қабул қилган. Шунинг учун
ҳинд фалсафаси тарихида бу иккала фалсафий таълимот ньяя-
вайшешика мактаби деб аталади.
Вайшешика веда ва упанишадларни шаклан четлаб
ўтмаган бўлса-да, ўзига хос фалсафий мактабдир. У «вишеша»
сўзидан олинган бўлиб, хусусият деган маънони англатади,
26
ўз олдига олам асосини ташкил этувчи жавҳарларни изоҳлаб
беришни мақсад қилиб қўяди. Вайшешикага милоднинг I
асрида яшаган Канада асос солган. Канаданинг «Канада
сутра» асари бизгача етиб келмаган.
Вайшешика фалсафасида материализмга мойиллик анча
кучли. У оламнинг асосини моддий унсурлар ташкил этади,
энг майда зарралар — атомлар, деб таълим беради.
Вайшешика фалсафаси қадимги Ҳиндистонда мавжуд бўлган
табиий-илмий билимлар, табиатшунослик фанлари билан
боғлиқ бўлиб, ундаги ютукларни назарий асослашга ҳаракат
қилган. Вайшешика мактабининг қарашлари математика,
астрономия, кимё каби фанлар билан боғлиқ бўлган. Унинг
атомлар ҳақидаги таълимоти қадимги Ҳиндистонда мавжуд
бўлган атомистик назариянинг хулосаси эди.
6
Вайшешика таълимотига кўра, оламда ўзгаришлар,
ҳодисаларнинг пайдо бўлиши ва йўқ бўлиши, тузилиши ва
бузилиши узлуксиз рўй бериб туради. Бу доимий жараёнда
атом (анау) абадий ўзгармас унсур сифатида амал қилади.
Атомлар абадий, улар ҳеч ким томонидан яратилмаган ва
йўқ бўлиш кайфиятидан холидир. Улар турли-туман сифат-
хоссалар (гуна)га эга. Атомларнинг муайян тарзда бирлашуви
оқибатида биз сезадиган, ҳис қиладиган жонли ва жонсиз
мавжудотлар пайдо бўлади. Атомларнинг ўзаро бирлашуви
ва бир-биридан ажралиши туфайли оламда бузилиш ва қайта
тузилиш доимий жараёнга айланади. Атомлар шар шакли
(паримандала)да мавжуддир.
Вайшешика категорияларни умумий (саманья) ва
айрим (вишеша)га бўлади. Моддий ва модцадан ажралган
руҳий нарсалар сифат ва миқдор жиҳатидан бир-биридан
тубдан фарқ қилса-да, улар жавҳарлар (дравья)га асосланган.
Бундай жавҳарлар тўкқизта. Моддий жавҳар сув, олов,
тупроқ, эфирни асос қилиб олади. Бундан ташқари
номоддий, руҳий жавҳарлар бўлиб, улар руҳ (атман)дан
иборатдир. Руҳ номоддий, абадий, ибтидо ва интиҳосиз
кўринишларда — ишвара ва параматманда намоён бўлади.
27
Айрим шахе руҳи ишварадан фарқ қилиб, доимий ўзгариш,
бузилиш ва қайта тикланиш жараёнида амал килади.
Йога фалсафа мактабига келсак, у анъанавий веда ва
упанишадларнинг назарий тамойилларига таянади ва
ижтимоий-фалсафий ҳодиса сифатида санкхьяга яқин туради.
Йога асосчиси Патанжали бўлиб, ундан «Йога сутра»
(«Патанжали сутра») асари қолган. Кейинчалик Вьяса исмли
файласуф Патанжали асарига батафеил шарҳлар ёзган.
Йоганинг маъноси «қўшилиш» бўлиб, муайян қонун-
қоидалар дастурига амал қилиш орқали бажарилган
жисмоний ҳаракатлар туфайли худо билан бирлашиш,
қўшилишни билдиради. Бу фалсафий мактаб
тарафдорларининг таъкидлашича, олам ҳеч қачон пайдо
қилинган эмас, у ўзининг ривожланиш ва ўзгариш манбаига
эгадир. Худо материя (пракрити)ни онг (пуриши) билан бир-
бирига қўша олади ва бир-биридан ажрата олади.
Руҳнинг халос бўлиши худо ёрдамида амалга ошади.
Пуриши билан пракрити ўртасидаги муайян алоқа бузилса,
киши халос бўлади — инсон руҳи — жони худо билан
қўшилади. Бунинг учун инсон моддий ноз-неъматлар, яъни
моддиюн оламидан юз ўгириб, ўзлигини тушунишга, руҳий
оламига чўмишга ҳаракат қилмоғи лозимдир. Шунда инсон
жони дағал моддий кишан занжирларидан қутилади ва орзу
қилган мақсадига эришади.
Йога тарафдорлари бадан тарбиянинг мураккаб
тамойиллари (йоганга)га қатьий амал қилишни муҳим деб
биладилар. Бадан тарбия, юксак одоб-ахлоқ меъёрлари, ўзини
тута билиш, барча қийинчиликларга барҳам бериш «Йога
сутра»нинг асосий мазмунини ташкил қилади. Жониворларга
зарар етказмаслик, ахлоқий қадриятларга содиқ қолиш, ҳис-
туйғуларнинг қулига айланмаслик, танани тоза тутиш, диний
китобларни мутолаа қилиш, худони ёддан чиқармаслик каби
талаблар миманса, веда, буддизм ва қатор бошқа диний-
фалсафий таълимотларга катта таъсир қилиб келди.
28
Буддизм
Буддизм Ҳиндистонда сезиларли мавқега эга диний-
фалсафий мактаблардан ҳисобланади. Будданинг асосчиси
Будда (асл номи Сидхартха Гаутама) милоддан аввалги 623-
543 йилларда яшаган, лақаби Шакьямунидир. Буддизм
брахманизмнинг ҳамма вақт жамиятда касталар мавжуд
бўлган, деган таълимотига зид тарзда барча кишилар
тенгдирлар, бир-биридан ф а р қ қилмайдилар, деб
таъкидлайди. Лекин бу тенглик аслида «халос бўлиш»даги
бараварликдир. Азоб-уқубатлардан халос бўлиш (архаствага)
мақсад қилиб олинган. Унга кўра, халос бўлишнинг бирдан-
бир йўли —барча хоҳишлардан воз кечиб, нурланган
(нирвана) ҳолатига эришиш. У 8 хил йўллардан иборатдир.
Буддизм фалсафий муаммоларнинг икки жиҳатига
алохида эътибор қаратади. Булар: 1. Нарсалар табиати ҳақидаги
таълимот. 2. Билишнинг йўллари, услуб ва воситалари
ҳақидаги таълимот. Буддизм фалсафасига «таълимотнинг уч
савати» («уч питака») киради: 1. Дастур савати (винаяпитака).
2. Панд-насиҳат савати (сутта-питака). 3. Соф билимлар,
фалсафий қарашлар савати (абхидхамма питака).
Do'stlaringiz bilan baham: |