I ўзр фа фалсафа ва ҳуқуқ институти

Жайнизм 
Жайнизм таълимотини Вардхамана Вахамира (милоддан 
аввалги УИ-ГУ асрлар) номи билан боғлайдилар. Жайнизм 
вакиллари ягона худога ишонмаганлар, пайғамбарларини 
(тиртханкарлар) илоҳийлаштириб, уларга сажда қилганлар. 
Улар ақидаларига кўра: азоб-уқубатда кун кечирадиган ҳар 
бир инсон тиртханкарлар ҳаёти тарзида яшаса, у озодликка, 
камолотга эришади, қийинчиликлардан халос бўлади. 
Жоннинг камолга етиши учун тана тўсиғини енгиб ўтиш 
керак. Жон тана билан боғланганлиги учун унга қарамдир. 
Ҳис-туйғу жонни тана билан боғловчи кучдир. Уч 
29 

---

«дурдона»га, яъни эътиқод, билим ва яхши хулқ-атворга эга 
бўлган инсон халос бўлиш йўлини топади. 
Жайнизм табиат ҳодисаларини жонли деб, гилозоизм 
тарзида фикр юритади, жоннинг. бир танадан иккинчисига 
кўчиб юришини кармани тан олади. Ҳар қандай жон, у 
қанчалик катта ёки кичик бўлишидан қатьи назар, камолотга 
етишга қодир. Шундай экан, унга азоб бериш мумкин эмас, 
унга ҳурмат билан қараш л озим. 
Илк жайнизмда олам адабий, у икки жавҳардан — 
жонсиз (ажива) ва жонли (жива)дан ташкил топади. Жонли 
жавҳар жонга эга. Жонсиз жавҳар (пудгала) бўлинадиган 
нарсалар — вақт, фазо, ҳаракат ва сукунатдан иборатдир. 
Материя — абадий жавҳар, у ҳаракат манбаи. Пайдо бўладиган 
ва йўқ бўладиган нарсалар жисмлардир. Материя миқдори 
ўзгармайди, жисмлар миқдори эса доимий ўзгаришда бўлади. 
Жайнизм таълимот сифатида узоқ вақт давомида оғзаки 
анъана кўринишида яшаб келди. V асрдан бошлаб у муайян 
қонун-қоидалар шаклида амал қила бошлади. Шунинг учун 
унинг асосларини янги талқин ва шарҳлардан ажратиб олиш 
осон эмас. Аста-секин жайнизмда икки — дигамбара ва 
шветамбара йўналишларида шакллана борди. Дигамбара 
жайнизмнинг қадим анъаналарини давом эттирган бўлса, 
шветамбара ушбу фалсафий таълимотга ўзгаришлар 
киритишга уринди. Жайнизмнинг мавқеи борган сари тушиб 
бораётган бўлса-да, лекин ҳозирга қадар Ҳиндистонда 
сақланиб келмоқца.