I ўзр фа фалсафа ва ҳуқуқ институти

 ^^ ., х—
т
~ ^,«
1
»..
и
намоен О-
1
 ^
си
<Ьа^Л 
1иакли сифатида тушунадики, унда миқцорий ^УД * ^ и ^ 
ўзгаришлар жараёни давом этади. «Ҳар қандай м0& ^а Му.*м»; 
- деб таъкидлайди файласуф, — муайян мякдоЎжяг 1уЛх 
сифатга эга; худци шунга ўхшаш, ашёларга ула^
7
^\ 
бўлиш ва яшаш вақти ҳам хосдир». ^Г \аф V 
Ибн Рушднинг бундай таъкиди Арастун^
1
 рР
к
\ \ 
ҳақидаги анъанавий таълимотига қарама-қарш** . ^ ^ Ч ^ л Ч 
мувофиқ ҳаракат, модда билан боғлиқ бўлмаган '& Билиш, Ибн Рушд таълимотига кўра? ^ис^^чА 
воқеликни ҳис-туйғудаги инъикосидан бошланаД^' асо^ Ал > 
орқали эришилган билим ақлий билишни*-* (ръ$1з{} у 
бошланғич нуқтаси сифатида хизмат қиладй- .
К И
^ Л Л 
Арастунинг қуйидаги фикрига қўшилади: бар**,^ ^ Д * ^ 
нимани билиб ва нимани ўргансалар, уларн** ^н )^
й
\\^ 
эшитган, курган, димоғига урган, таъмини гС'^^лщ 
^/ ХЛ-ХХХ X
 Л и 1 1 , ХХ^
1
 ^Х *-\ХХ) ^ХХХЧ\\^ХXXX
 Ы- у У*Х КЛ.ХХ) X ЪЛ.ХШУХ'ХХХХХ X V Г}*^
 Ж
<
 Д Т> М 
қилган нарсалардангина туғилади. Ақл бирор н0^ЙД.ц
%
^ л 
беш ҳис-туйғу аъзоларидан ўтмагунча била о ^ ^ ^ н и ^^ 
Рушд фикрича, ҳис-туйғу маълумотлари воқе^ 
инъикос этдиради. 
Аммо ҳис-туйғу орқали 
^
 Ч ^ 
э р и ш и л а д й ^ д а
е
^ \ 1 
ашёларнинг моҳияти ва муҳим хусусиятлари ҳ ^ ^ л 1 ^ \ \ 
маълумот бера олмайди. Бундай тўла билимни $Р \у\ 
учун ақлий фаолият зарур бўлади. 
Ибн Рушд таъкидлашича, инсон чексиз ра#*^;1 М ^ \ 
ниятларига эгадир. У шундай ёзади: «А ^ и л ^ Л 
имкониятларига эгадир. У шундай езади 
ашёларни уларнинг сабаблари билан биргалик^^ 
143 

---

ўзга нарса эмасдир ва шундай бўлганлиги учун ҳам бош 
барча билишга қобил нарсалардан фарқ қилади, шунинг уч 
ҳам, кимки сабабни инкор этса, акдни ҳам инкор этиш 
мажбур бўлади. 
Мантиқ санъати сабаб ва ҳаракат мавжудлигини та 
олиб, ҳар қандай ҳаракатни фақат уларнинг сабабини билиш, 
туфайлигина охиригача тушуниш мумкин, деб ҳисоблайди.,! 
Буни рад этиш билимни инкор этишга олиб келади ва агар 
билим йўқ бўлса, бу дунёда ҳеч нарсани ҳақиқий тушуниш 
мумкин бўлмай қолади. Борди-ю, бундай ҳолатда бирор нарса 
билинган деб ҳисобланса, у вақтда бу фақат бир фикрдир: 
агар билим бўлмаса, у вактда исбот ҳам, бирор таъриф ҳам 
ва унинг таркибида моҳиятли сифатлар ҳам мавжуд 
бўлмайди». 
Сабабиятнинг мавжудлигини Ибн Рушд борлиқни 
билишнинг асосий шарти деб қарайди. Унинг таъкидлашича, 
табиий ҳаракат эркин инсоний ирода орқали бўладиган 
ҳаракатдан кўра ишонарлироқ бўлади, чунки «табиий 
тамоиилга кўра ҳаракат қилувчи ўз ҳаракатини доимо амалга 
оширади, эркин ирода орқали ҳаракат эса ўзини бошқача 
тугади». 
Сабаб ва ҳаракат заминини қидириш мантиқий 
мушоҳада юритишни талаб қилади. Уни, Ибн Рушд фикрича, 
табиатшунослик ва фалсафадан олдин ўрганиш лозим. Олим 
фикрича, моддийлик ва акд инсонда «фанлар тараққиёти, 
уларнинг тобора юқорироқ даражага кўтарилиши» 
натижасида мужассамлашади. Ақл ва шуур туфайли инсон 
«моддийликдан абадий мавжудликка кўтарилади». 
Мутафаккир Ибн Рушднинг фаолияти Яқин ва Ўрта 
Шарқ халқлари фалсафий тафакқурининг чўққисидир. Унинг 
бундай чўққига кўтарилишида Ўрта Осиёнинг машҳур 
файласуфлари Форобий, Ибн Сино ва Ғаззолийларнинг 
ижоди ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўдди. Ибн Рушд уларнинг 
фалсафий ютуқларини хулосалаб, ўрта асрлар Европаси 
халқларига етказиб, уларнинг фалсафий тафаккури 
тараққиётига кучли таъсир ўтказди. 
144 

---