254
белги, масалан, ўзига хос оқсилни синтезини ҳосил қилиш мақсадида тирик
ҳужайраларга киритишдан иборатдир.
Генни ажаратиб олиш учун биокимёвий методлардан фойдаланилади.
Ҳайвон ҳужайраларида мРНК транскрипцияси ҳужайра ядросида содир
бўлади: мРНК молекулалари информацияни ядродан цитоплазмага ташийди,
(бунда улар оқсиллар трансляцияси учун ишлатилади). Бактерия
ҳужайраларида эса транскрипция ва трансляция бир вақтда ва уйғунлашган
ҳолда рўй беради: мРНК рибосомалар билан боғланган. Рибосомалар
трансляция жараёнида ва ҳайвон ҳужайраларида муҳим рол ўйнайди.
ДНК молекуласи оқсил структураси ҳақидаги ахборотдан ташқари бир
қатор бошқарувчи сигналларга ҳам эга. Бу
сигналлар транскрипция ва
трансляция учун бошланғич нуқта ҳисобланади. Ҳайвон ҳужайраларида
оқсил структураси тўғрисидаги ахборот ДНКнинг бир нечта сегментида,
яъни ДНК қисмлари билан ажралган сегментларида (интронлар деб
номланади) кодланиши мумкин.
Бактерия ҳужайраларига ДНКни киритиш бир неча усулларда амалга
оширилади. Шулардан кўпроқ ишлатиладиганлари қуйидагилар:
- Вектор сифатида плазмидадан фойдаланиш
- Вектор сифатида бактериофагдан фойдаланиш.
Булардан ташқари
ДНК хужайрага эндоцитоз, липосомалар, махсус
пистолетлар ёрдамида отиш – буни биолистика ҳам деб юритилади,
микроинъекция орқали киритиш йўллари ҳам мавжуд.
1950 йилнинг бошларида Ледерберг
E.coli да конъюгация жараёни рўй
беришини кўрсатиб бергандан сўнг бактерия ҳужайраларининг “қўшилиши”
генетик белгиланган ва бу генетик информация ота типидаги ҳужайрадан она
типидаги ҳужайрага ёки реципиент ҳужайрага ўтиши аниқланган.
Конъюгация пайтида ҳужайраларнинг донорлик қилиши (ёки F -
ҳосилдорлик омили) бошқа исталган генетик белгига нисбатан кам учрайди.
Ғ-омил донор ҳужайранинг исталган маълум генидан мустақил
равишда
узатила олади. Ледерберг ушбу Ғ-омил юқори организмлар цитоплазмасида
255
учрайдиган хромосомадан ташқари генетик элементга ўхшашлигини
таъкидлайди. 1952 йилда хромосомадан алоҳида жойлашган генетик
системаларни умумий ном – плазмидалар деб аташ қабул қилинган.
Плазмидалар бактерияларнинг деярли барча турларида учрайди.
Плазмидали штамм плазмидасиз вариантларни тиклайди. Бундай ҳолатларда
плазмида бутунлай йўқолади ва ҳужайра уни регенерация қила олмайди.
Буни фақатгина бошқа бактериянинг ҳужайрасидан олиш мумкин.
Плазмидалар ДНКнинг ҳалқасимон молекулалари бўлиб, бактерия
ҳужайралари геномини 1-3 %ини ташкил қилади. Ирсий аппаратнинг шу кам
қисмининг ўзи, одатда бактериал хромосома кодламайдиган муҳим генетик
белгиларни
кодлайди.
Масалан,
улар
бактерия
ҳужайраларини
конъюгациялаш учун керакли информацияни сақлайди. Улар ҳужайранинг
озуқа манбаи сифатида кўплаб мураккаб бирикмаларни сарфлаши учун ёрдам
беради, ҳамда турли
токсик агентларга нисбатан, айниқса антибиотикларга,
чидамлилигини таъминлайди. Масалан, стафилококк бактериясининг
плазмидалари пенициллинга, симобни бактерияни ўлдириш
учун етарли
бўлган миқдорига ва бир қатор оғир металларга чидамли генларни ташийди.
Do'stlaringiz bilan baham: