O`zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi

Nutqning  grammatik  qurilishidagi  buzulishlarni  to‟g‟irlash  bo‟yicha 
logopedik ishlarning o‟ziga xos tomonlari 
 
Aqli  zaif  o‘quvchilarda  nutqning  grammatik  qurilishini  rivojlantirish 
jarayonida nutqiy nuqson strukturasini, semantik jihatdan yaqin bo‘lgan shakllar 
differensiasiyasining qiyinchiliklarini ye‘tiborga olish zarur.  
Yordamchi  maktablarda  nutqning  grammatik  shakllanishi bo‘yicha  ontogenetik 
tamoyillardan foydalanish katta  ahamiyatga  yega.  Normal  bolalar  maktabgacha 
bo‘lgan  davrda  o‘rganadigan  ko‘pgina  grammatik  shakllarni,  aqli  zaif  bolalar 
quyi  sinflarda  ham  o‘zlashtirmay  qoladilar.  Grammatik  shakllar  ustidagi  ishlar 
konkretlilikdan  obstraktlilikka  (mavhumlilikka),  semantik  jihatdan  sodda 
bo‘lgan so‘zlardan murakkab so‘zlarning o‘tish sifatidan amalga oshiriladi. 
 
Kelishiklar  ustida  olib  boriladigan  logopedik  ishlar:  birlikdagi  va 
ko‘plikdagi  bosh  kelishikni,  tushum  qaratqich,  jo‘nalish,  o‘rin  payt  va  chiqish 
kelishigining  ko‘plik  shaqli  konstruksiyalarini  differensiasiyalash  tavsiya 
yetiladi. 
 
Fe‘lga  oid  so‘zlarning  o‘zgarishi  funksiyasining  rivojlanishi,  dastlab 
hozirgi zamonda keyinroq o‘tgan zamonda (son, shaxs, o‘zgarishlar) va nihoyat, 
zamon shaqli jihatdan murakkabroq bo‘lgan kelasi zamonda o‘tkaziladi. 
 
So‘z  yasalishini  shakllantirish  bo‘yicha  olib  boriladigan  ishlar,  aqli  zaif 
o‘quvchilarda uzoq davom yetadigan, qiyin kechadigan jarayon hisoblanadi. Uni 
ot so‘z turkumiga oid so‘zlarning kichraytirish, yerkalash shakllarini va boshqa 
ot  yasovchi  usullarni  o‘rganishdan  boshlash  lozim.  Keyinchalik  otlardan  sifat 
yasalishi va qarindosh bo‘lgan so‘zlarni o‘rganish bo‘yicha ishlar olib boriladi.  
 
Gap  qurilishini  shakllantirishda  asosiy  ye‘tibor  nutqiy  bayon  qilishni  o‘z 
ichiga olgan semantik munosabatlarni o‘rganishga qaratiladi. Dastlab gap oddiy 
munosabatlar  hisobiga  kengayadi  (qiz  gul  uzyapti),  keyin  lokativ  (bolalar 
maktabga  ketyapti),  keyinchalik  esa  –  atributiv  (bu  onamning  sumkasi,  onam 
qizil sumka olib yuradi). 
 
Gap  bo‘yicha  olib  boriladigan  quyidagi  ishlar  tartibi  tavsiya  yetiladi: 
avvalo  sodda  yig‘iq,  sodda  yoyiq  va  nihoyat  qo‘shma  gaplar.  Mustaqil  nutq 

---

ustida  olib  boriladigan  ishlar,  dastlab  dialogik  material,  situativ  nutq,  keyinroq 
esa – monologik nutq ustida olib boriladi.  
 
Mustaqil  nutqni  rivojlantirish  jarayonida  asosiy  ye‘tibor  bog‘lanishni 
bayon  qilishni  rejalashtirishga  qaratiladi.  Mustaqil  nutqni  grammatik  jihozlash 
ustida  ham  ish  olib  borish  zarur.  Mustaqil  matn  ustida  ish  olib  boriladigan 
ishlarga quyidagi tavsiyalar beriladi: qisqa illyustrasiyali matnni qayta so‘zlash, 
ko‘rgazmalikka  tayangan  holda  uzun  matnni  qayta  so‘zlab  berish,  suyujetli 
rasmlar  turkumi  asosida  qisqa  himoyalash  va  berilgan  mavzu  asosida  mustaqil 
so‘zlash.  Aqli  zaif  bolalarda  bog‘lanishli  nutqni  rivojlantirish  analiz,  sintez, 
qiyoslash,  umumlashtirish  va  ayniqsa,  ichki  rejalashtirishni  qayta  ishlash  bilan 
uzviy bog‘langan bo‘lshi kerak.  
 
Mustaqil  bayon  qilishning  har  bir  harakat  (operasiyasi)  dastlab  mustaqil 
oddiy  topshiriqlar  asosida  shakllanadi  va  asta  sekin  bog‘lanishli  matn  bunyod 
bo‘lshida bir butun jarayonga aylanadi.