O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta′lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Asosiy almashinuv 
Asosiy  almashinuv  deganda  vujudning  to‘liq  tinchlik  holatida,  hazm 
qilish yo‘lida oziq moddaliri bo‘lmagani, tashqi muhit harorati optimal bo‘lgan 
paytda  undagi  barcha  tiriklik  jarayonlarini  ta'minlash  uchun  sarflanadigan 
minimal  quvvat  tushuniladi.  Asosiy  almashinuvni  qayd  qilish  tanaga  hyech 
qanday ekzo- va endogen omillar ta'sir etmasdan turganda, muhit harorati 18-
20 
0
C  bo‘lganida  va  oxirgi  ovqatlanishdan  kamida  12  soat  o‘tganidan  keyin 
amalga oshiriladi va u ma'lum vaqt davomida ajralib chiqqan kilokaloriya (kkal) 
yoki  kilojoullarda  (kj)  ifodalanadi.  Eslatib  o‘tamiz,  1  kkal  1litr  suvni  1
0
C  isitish 
uchun  ketgan  issiqlik  miqdori  bo‘lib,  u  4,18  Kj  ga  teng.  Kjhalqaro  birlik 
hisoblanadi,  1  kkal  1000  kal  ga  Kj  1000  joulga  teng.  Asosiy  almashinuvni 
aniqlashdan  maqsad  shuki,  kishining  har  qanday  faol  faoliyati  uchun 
sarflanadigan quvvati uning asosiy almashinuviga nisbatan o‘lchanadi. 
Asosiy  almashinuv  katta  olamlarda  o‘rtacha  har  bir  kg  tana  vazni 
hisobida  1  soat  davomida  1  kkal  ga  teng  deb  qabul  qilingan.  Uning 
kattakichikligiga,  kishining  yoshi,  tana  massasi  va  bo‘yi  hamda  jinsi  asosiy 
ta'sir  ko‘rsatuvchi  omillar  bo‘lib  hisoblanadi.  Bir  odamning  o‘zida  asosiy 
almashinuv  aniq  bir  o‘zgarmas  ko‘rsatkich  bo‘lmasdan,  u  (10-15  %  gacha) 
o‘zgarib  turadi,  shuning  uchun  uni  bir  necha  marta  o‘lchab  o‘rtachasini 
chiqarish  kerak.  Asosiy  almashinuvni  o‘lchashda  oldindan  hisobkitob  qilib 
topilgan maxsus formulalardan foydalaniladi.  
Erkaklar uchun bunday formula: 
B = 66,4730 + 13,7516 P + 5,0033 H – 6,7550 A. 
 
Ayollar uchun esa :  
 
 
B = 655,0955 + 9,5634 P + 1,8496 H – 4,6756 A. 
 
 
B – asosiy almashinuv (Kkal/ kun) 
 
 
P – tana massasi (kg) 
 
 
H – bo‘y uzunligi (sm) 
 
 
A – yosh (yillarda). 

---

198 
 
Yosh  bolalarda  asosiy  almashinuv  har  bir  kg  tana  vazniga  ko‘ra 
kattalarnikiga  nisbatan  yuqori  bo‘ladi.  Endi  tug‘ilgan  bolada  bir  kecha  – 
kunduzda u  50  kkal  ga  teng  bo‘lib,  bola  2  yoshga  to‘lguncha  tez  o‘sadi  va  bu 
yoshning  oxiriga  kelib  kattalarnikiga  qaraganda  30–40  %  ziyod  bo‘ladi.  Yosh 
bolalarda  asosiy  almashinuvning  yuqoriligi  ularda  tana  hujayralarining  yuqori 
faolligi va to‘qimalarining tez o‘sishi bilan izohlanadi. 
Bola  yoshi  14–15  ga  yetganda  asosiy  almashinuv  ham  kamaya 
boshlaydi.  Uning  asosiy  sababi  yosh  oshib  borishi  bilan  tanada  oksidlanish 
jarayonlarining pasayib borishidadir. 
Asosiy  almashinuv  tanadagi  barcha  a'zolar  va  to‘qimalar  to‘xtovsiz 
faoliyat ko‘rsatib turishining ko‘rsatkichi bo‘lganligi sababli, tana vazni qancha 
yuqori  bo‘lsa  u  shuncha  katta  bo‘ladi.  Mushaklar,  suyaklar,  yog‘  va  boshqa 
to‘qimalar tananing umumiy vaznini tashkil qilib, ularning oz  – ko‘pligini ham 
asosiy almashinuv ko‘rsakichiga ta'sir qiladi, masalan, bir xil tana vazniga ega 
va  mushaklar  tizimi  yaxshi  rivojlangan  kishilar  tanasida  yog‘  to‘qimalari  ko‘p 
bo‘lgan  semiz  odamlarga  qaraganda  asosiy  almashinuv  yuqori  bo‘ladi.  Shu 
bois  tana  –  to‘shi  atletik  tuzilishga  ega  odamlarda  aynan  shu  vaznda 
boshqalarga qaraganda asosiy almashinuv o‘rtacha 5% katta bo‘ladi. Semirish 
darajasi qancha yuqori bo‘lsa, asosiy almashinuv shuncha kamayib boraveradi. 
Sog‘lom  tana  vazni  me'yoridagi  odamda  soatiga  har  1  kg  tana  vazniga 
nisbatan  ushbu  ko‘satkich  0,90  kkal  bo‘lsa,  birinchi  darajali  semiz  kishilarda 
0,70 kkal, ikkinchi darajali semiz odamlarda 0,63 kkal ga tengligi aniqlangan. 
Vujudda  quvvat  almashinuviga  faol  ta'sir  ko‘rsatuvchi  omillarga  havo 
harorati, tana yuzasining kengligi, asab va endokrin tizimlarining qo‘zg‘alishi, 
ovqatlanish  va  bajariladigan  jismoniy  hamda  aqliy  ishlarni  kiritish  mumkin. 
Havo  harorati  10 
0
C  pasaysa,  tananing  quvvat  sarfi  shuncha  foizga  oshadi. 
Tana  yuzasi  qancha  katta  bo‘lsa,  tashqi  muhitga  issiqlik  berish,  ya'ni  quvvat 
sarfi shuncha yuqori bo‘ladi. Asab tizimida kuzatiladigan oshiqcha qo‘zg‘alish, 
asabiylashish,  achchiqlanish,  xafa  bo‘lish,  kuyunish  tegishli  hujayra  va 
to‘qimalarda  oksidlanish  jarayonlarini  jadallashtirib,  energiya  almashinuvni 
kuchaytiradi. 
Ichki  sekretsiya  bezlari  faoliyatining  jadallashuvi  bilan  quvvat 
almashinuvining kuchayishini qalqonsimon bez misolida aniq ko‘rish mumkin. 
Bu  bez  qonga  me'yordan  ko‘p  teroksin  gormonini  chiqarganda  yuzaga 
keladigan bazedov kasalligiga yo‘liqqan odamda quvvat sarflash ancha yuqori 
bo‘ladi.  

---

199 
 
Tanada quvvat sarflanishini ovqatlanish omili anchagina kukchaytiradi. 
Bu  narsa  ovqatning  spetsifik-dinamik  ta'siri  deyiladi.  Ovqatni  chaynash,  og‘iz 
bo‘shlig‘i,  me'dada  tegishli  hazm  shiralari  bilan  aralashtirib  ichaklarga 
o‘tkazish  hali  u  qonga  so‘rilmasdan  quvvat  almashinuvini  kuchaytiradi.  Turli 
oziq moddalari turlicha ta'sir kuchiga ega. Eng kuchli o‘zgarish oqsillar iste'mol 
qilinganida kuzatilib, bu vaqtda quvvat sarfi asosiy almashinuvga nisbatan 30–
40% ko‘tariladi. Ayniqsa, tuxum va qo‘y go‘shti tarkibidagi oqsillar bu borada 
kuchliligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun qon bosimi yuqori odamlarda bu 
mahsulotlarni  iste'mol  qilish  yurak  urishini  tezlashtiradi,  bosim  yanada 
ko‘tarilib,  kishi  bezovtalanadi.  Oqsilli  taomlar  ko‘proq  iste'mol  qilinganida 
asosiy  almashinuvning  yaqqol  kuchayishi  ovqatlanishdan  keyin  35  soatlarda 
kuzatiladi  va  ovqatning  bunday  ta'sir  kuchi  12  soatgacha  davom  etadi. 
Uglevodlar  va  yog‘lar  asosiy  almashinuvni  o‘rtacha  7%  kuchaytirsa,  aralash 
ovqatlar quvvat sarfini 10% ga oshiradi. 
Jismoniy  ish,  ya'ni  tana  mushaklarining  qisqarishi  va  bo‘shashi  bilan 
amalga  oshiriladigan  har  qanday  faoliyat  quvvat  sarfini  keskin  oshiradigan 
omillardir. Masalan, to‘quvchida o‘rtacha har bir kg tana vazniga nisbatan har 
soatda 2,76 kkal quvvat sarflansa, bu ko‘rsatkich g‘isht teruvchida 5,71 kkal ga, 
shaxtadan ko‘mir qazib oluvchilarda esa 6,21 kkal ga tenglashadi.  
Kishining bir kecha-kunduz davomida quvvat sarflashi shu vaqt ichidagi 
asosiy  almashinuv  vaovqatning  spetsifikdinamik  ta'siri  ko‘rinishidagi  quvvat 
sarfi  hamda  bajariladigan  faoliyat  uchun  ketgan  quvvat  yig‘indisidan  iborat 
bo‘lib,  u  tananing  vazniga,  yoshiga,  jinsiga  va  eng  muhimi,  bajariladigan 
jismoniy  ish  hajmiga,  uning  og‘ir-engilliligiga  va  davomliligiga  bog‘liq.  Bu 
miqdor  o‘rtacha  2200  kkal  dan  3500  kkal  gacha  bo‘ladi,  og‘ir  jismoniy  ishlar 
qilinganida esa 6000 kkal gacha ko‘tariladi. 
Demak, odamning bir kecha-kunduzlik quvvat sarfi dastavval u amalga 
oshiradigan jismoniy ishning miqdori va davom etish vaqtiga bog‘liq ekan. 
Kishi  bir  kecha-kunduz  davomida  qancha  quvvat  sarflasa,  ovqat  bilan 
shunga  ekvivalent  quvvatni  qabul  qilishi  kerak.  Buning  uchun  mehnatga 
yaroqli  turli  xil  kasb  egalarining  bajaradigan  turli  xil  jismoniy  faoliyat 
xususiyatlari, yoshi va jinsi hisobga olinib tuzilgan maxsus jadvallar mavjud. 
Halq  xo‘jaligining  turli  sohalarida  ishlaydigan  kishilarning  bajaradigan 
mehnati  bevosita  jismoniy  faoliyat  nuqtai  nazaridan  har  xil,  shu  bois  ular 
sarflaydigan  bir  kecha  –  kunduzlik  quvvat  ham  turlichadir.Bu  holat  umumiy 
quvvat  sarflanishini  keng  halq  ommasi  orasida  aniqlashda  bir  qator 

---

200 
 
qiyinchiliklarni  keltirib  chiqaradi.  Shuning  uchun  bevosita  ish  jarayonida 
bajariladigan mehnatning hajmi, jadalligi hisobga olinib ishga yaroqli aholi 5 ta 
asosiy  guruhga  ajratilgan.  Birinchi  guruhga  aqliy  mehnat  bilan 
shug‘ullanadigan, kunlik ish faoliyatida juda kam jismoniy harakat bajaradigan 
kishilar,  ya'ni  ilmiy  xodimlar,  jurnalistlar,  idora  xodimlari,  rahbarlar,  EHM 
operatorlari,  nazoratchilar,  o‘qituvchilar,  dispetcherlar,  pult  boshqaruvchilari, 
ikkinchi  guruhga  esa  ish  jarayonida  yengil  jismoniy  mehnat  qiladigan  sanoat 
mollari  sotuvchilari,  aloqachilar,  hamshiralar,  sanitarlar,  talabalar,  tikuvchilar, 
radioelektron  sanoati  xodimlari,  tarozibonlar,  agronomlar,  haydovchilar, 
konveyerda turib ishlovchilar hamda maishiy soha bo‘yicha xizmat qiluvchilar 
kiradi.  Uchinchi  guruhga  kundalik  faoliyatida  o‘rtacha  og‘irlikdagi  jismoniy 
mehnat  talab  qiladigan  chilangarlar,  stanoklarda  ishlovchilar  va  ularni 
sozlovchilar,  avtobus,  ekskavator,  buldozer  haydovchilar,  jarrohlar,  temir 
yo‘lchilar,  kimyoviy  zavod  ishchilari  mansub  bo‘lib,  to‘rtinchi  guruhga  og‘ir 
jismoniy  ish  bajaruvchilar,  ya'ni  paxtakorlar,  sut  sog‘uvchilar,  poliz  va 
sabzavotchilik 
bilan 
shug‘ullanuvchilar, 
qishloq 
xo‘jalik 
ekinlarini 
sug‘oruvchilar,  quruvchilar,  yog‘ochga  ishlov  beruvchilar,  metallurglar  kiradi. 
Beshinchi guruhga kundalik mehnat faoliyati eng og‘ir jismoniy  mehnat bilan 
bog‘liq  betonchilar,  daraxt  kesuvchilar,  g‘alla  va  boshqa  donlarni  o‘rib  yig‘ib-
oluvchilar, pichan va beda o‘ruvchilar, yuk tashuvchilar tashkil qiladi. 
21-jadvalda  aytib  o‘tilgan  guruh  vakillarining  energiya  sarfi  haqida 
ma'lumot keltirilgan.  
22-jadval 
 Turli yoshdagi aholi guruhlarining bir kecha-kunduzlik quvvat sarfi 
Aholi  
guruhlari 
Yoshga nisbatan 
qo‘shimcha guruhlar 
Energiya miqdori, kkal 
Erkaklar 
uchun 
Ayollar uchun  
 
I 
18-29 
30-39 
40-59 
2450 
2000 
2100 
2000 
1900 
1800 
 
II 
18-29 
30-39 
40-59 
2800 
2650 
2500 
2200 
2150 
2100 
 
III 
18-29 
30-39 
40-59 
3300 
3150 
2950 
2600 
2550 
2500 

---

201 
 
 
IV 
18-29 
30-39 
40-59 
3850 
3600 
3400 
3050 
2950 
2850 
 
V 
18-29 
30-39 
40-59 
4200 
3950 
3750 
- 
- 
- 
 
21-jadvalda  keltirilgan,  raqamlarni  tamoman  o‘zgarmas  deb  qarash 
noto‘g‘ri,  chunki  vaqt  o‘tishi  bilan  mehnat  sharoiti  o‘zgarib  baradi,  ishlab 
chiqarishda  turli  yordamchi  vositalar  paydo  bo‘ladi.  Ikkinchi  tomondan 
ekologik  nomutanosiblik  ham  quvvat  sarfiga  ta'sir  ko‘rsatishi  mumkin.  Shu 
bois  kishilarning  quvvat  sarfi  me'yori  tegishli  vaqt  o‘tishi  bilan  qayta  ko‘rib 
chiqiladi.  Keltirilgan  ma'lumotlar  1992  yili  e'lon  qilingan  tegishli  hujjatlardan 
olingan.  22-jadvalda  har  bir  guruh  uchun  mo‘ljallangan  asosiy  oziq 
moddalarining miqdori haqida ma'lumot keltirilgan.  
 
23-jadval.  
Turli yoshdagi aholi guruhlari uchun mo‘ljallangan oqsil, yog‘ va 
uglevodlarning miqdori (gramm hisobida) 
Aholi  
guruh-
lari 
Yoshga 
nisbatan 
qo‘shim-
cha gu-
ruhlar 
Erkaklar uchun 
Ayollar uchun 
Oqsillar 
 
 
 
 
 
Jami  Hayvon 
oqsili 
Yog‘-
lar 
Ugle-
vodlar 
Jami  Hayvon 
oqsili 
Yog‘-
lar 
Ugle- 
vodlar 
I 
18-29 
30-39 
40-59 
72 
68 
65 
40 
37 
36 
81 
77 
70 
358 
335 
303 
61 
59 
58 
34 
33 
32 
67 
63 
60 
289 
274 
257 
 
II 
18-29 
30-39 
40-59 
80 
77 
72 
44 
42 
40 
93 
88 
83 
411 
387 
366 
66 
65 
63 
36 
36 
35 
73 
72 
70 
318 
311 
305 
 
III 
18-29 
30-39 
40-59 
94 
89 
84 
52 
49 
46 
110 
105 
98 
484 
462 
432 
76 
74 
72 
42 
41 
40 
87 
85 
83 
378 
372 
366 
 
18-29 
108 
59 
128 
566 
87 
48 
102 
462 

---

202 
 
 
24-jadval 
 Bolalar va o‘smirlarda bir kecha-kunduzlik quvvat sarfi va  
asosiy oziq moddalariga talab me'yori 
 
 
Yoshi  
 
Jinsi  
 
Energiya 
(kkal) 
Oqsillar  
(g) 
 
 
Yog‘lar  
(g) 
 
Ugle- 
vodlar 
(g) 
 
Eslatma  
Jami   hayvon 
oqsili 
 
0-3 oy  
 
115 
2,2 
2,2 
6,5 
   13 
Bir yosh 
gacha  
bo‘lgan  
bolalarda  
barcha  
ko‘rsatkich 
lar har bir  
kg tana  
vazniga  
nisbatan  
kg hi- 
sobida 
ketirilgan 
4-6 oy 
 
115 
2,6 
2,5 
6,0 
13 
7-12 oy 
 
110 
2,9 
2,3 
5,5 
13 
1-3 yosh 
 
1540 
53 
37 
53 
312 
4-6 yosh 
 
1970 
68 
44 
68 
272 
6 yosh 
 
2000 
69 
45 
67 
285 
7-10 yosh 
 
2350 
77 
46 
79 
335 
11-13 yosh 
 
o‘g‘il  
2750 
90 
54 
92 
390 
qiz 
2500 
82 
49 
84 
355 
14-17 
yosh 
 
o‘g‘il 
3000 
98 
59 
100 
425 
qiz 
2600 
90 
54 
90 
360 
 
25-jadval 
Qariyalar, homilador ayollar, emizikli onalarning bir kecha-kunduzlik quvvat 
sarfi va asosiy oziq moddalariga bo‘lgan talab me'yori 
 
Yoshi  
 
Jinsi  
 
Energiy
Oqsillar  
(g) 
 
Yog‘lar  
 
Uglevodlar 
 
Eslatma  
IV 
30-39 
40-59 
102 
96 
56 
53 
120 
113 
528 
499 
84 
82 
46 
45 
98 
95 
432 
417 
 
V 
18-29 
30-39 
40-59 
117 
111 
104 
64 
61 
57 
154 
144 
137 
586 
550 
524 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

203 
 
a (kkal) 
(g) 
(g)  
Jam
i  
Shun- 
dan 
hayvo
n 
oqsili 
 
 
Erkaklar  
 
Ayollar 
 
Xomilador 
ayollar  
Emizikli 
onalar 
60-
74 
75+ 
60 
74 
75+ 
 
2300 
1950 
1975 
1700 
+35 
0 
+47 
5 
68 
61 
61 
55 
+30 
+35 
37 
33 
33 
30 
+20 
+23 
77 
65 
66 
57 
+12 
+15 
335 
280 
284 
242 
+30 
+3 
(+)  Homilador 
ayollar 
va 
emizikli 
onalarda 
te 
gishli  yoshdagi 
ayollar 
ko‘rsatkichlarig
a 
qo‘shimcha 
ravishda hamda 
ko‘rsatilgan 
yoshdan 
yuqorisi 
 
26-jadval 
 Ayrim kasb egalarining bir kecha-kunduzlik quvvat sarfi (kkal hisobida) 
Kasb egalari 
Jinsi  
Energiya  
sarfi 
O‘qituvchilar  
erkaklar 
ayollar  
2804 
2586 
Ilmiy 
xodimlar, 
aqliy 
mehnat 
bilan 
shug‘ullanuvchilar 
erkaklar 
ayollar 
2792 
2257 
Shahar transport haydovchilari 
erkaklar 
ayollar 
2900 
2400 
Qishloq xo‘jalik xodimlari 
erkaklar 
3021 
Traktor haydovchilari 
erkaklar 
3550 
Yuk mashina haydovchilari  
erkaklar 
3400 
Tovuqchilik fermasida ishlaydiganlar 
ayollar 
2955 
Sut sog‘uvchilar 
ayollar 
3206 
O‘rim-yig‘im ishlari bilan shug‘ullanuvchilar 
erkaklar 
3915 

---

204 
 
ayollar 
3600 
Xashak yig‘uvchilar 
erkaklar 
ayollar 
4727 
4260 
O‘roqchilar  
erkaklar 
5280 
yer haydashda plug boshqaruvchilar 
erkaklar 
5000 
Pichan bog‘lovchi, g‘aram qiluvchilar 
erkaklar 
5600 
 
Yuqoridagi  jadvallarda  quvvat  sarfi  haqidagi  ma'lumotlar  o‘rtacha 
raqamlar  bo‘lib,  o‘zgarmas  emas.  Har  bir  kasb  egasining  bu  boradagi 
ko‘rsatkichlarini  aniq  belgilash  uchun  tegishli  asbobuskuna  va  laboratoriya 
jihozlaridan  foydalanilgan  holda  tadqiqotlar  o‘tkazish  kerak.  Ular  maxsus 
laboratoriyalarda  mutaxassislar  tomonidan  olib  boriladi  va  tegishli 
ma'lumotnomalarda  foydalanish  uchun  e'lon  qilinadi.  Yuqoridagi  25-jadvalda 
ayrim kasb egalarining kunlik quvvat sarfi haqida ma'lumot berilgan.