Низомий номидаги тошкент давлат педагогика

Арфа чолғуси – ҳар битта товуш ҳосил қилиш учун алоҳида тор 
тортиладиган чолғулар қаторига киритилиб, ўша даврда унинг 11 ёки 12 
торли турлари тарқалганлиги, ижрода қулайлик бўлиши учун унинг 15 
торли тури анча маъқул эканлиги, ушбу чолғунинг янада мукаммал бўлиши 
учун унинг торлари сонини 25 тага етказиш лозимлиги айтилади.
Форобий даврига яқин муддатда яшаган Абу Али ибн Сино ҳам 
мусиқани математика фани таркибига киритган ва ўзининг “Китоб ул 
Шифо” асарининг бир қисмини мусиқага бағишлаган. Ушбу нашрда у торли 
чолғуларни биринчи марта турларга ажратган ва уларни: 
- 
мизробли (танбур, барбат); 
- 
резонатор устига торлари тортилган (шоҳруд); 
- 
иккита асосга торлари тортилган (лира); 
- 
камон воситасида товуш ҳосил қилинадиган (рабоб) чолғуларга 
ажратади. 
Абу Али ибн Сино Форобийдан фарқли равишда ҳозирда уд номи 
билан машҳур чолғунинг эски – барбат номи билан келтирилади. Барбат 
асли туркийзамин ва эронзаминда жуда қадимдан мавжуд бўлиб, унда VIII 
асрда биринчи бўлиб араб мусиқасини ижро этган шахс Ибн Сурайи 
бўлганлиги Фармер томонидан эътироф этилган. Шу даврнинг ўзида яшаган 
ал Хоразмий ҳам барбат – бу уд чолғуси эканлиги, бар – кўкрак, бат – 
ўрдак, яъни ўрдак кўкрак эканлигини ёзган. Ҳақиқатан ҳам даврлар 
таъсирида ўзининг кўринишини йўқотмаган уднинг ён томонидан қаралса, 
бунга амин бўлиш мумкин. 

---

110 
Уднинг қадимий номи VI-VII асрларда яшаб ўтган Барбат Марвазий 
номи билан боғлиқлигига қараганда асбобни у яратган ҳам бўлиши мумкин 
деган тахминлар ҳам йўқ эмас. 
Ўша давр мусиқа чолғулари тўғрисида маълумот берувчи яна бир 
манба “Мафотиҳ ал улум” бўлиб, у Форобий ва Ибн Синоларга жуда яқин 
даврда яшаган Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Юсуф ал 
Хоразмий томонидан тўзилган. Ушбу асар иккинчи мақоласининг 7-боби 
“Мусиқа ҳақида” деб номланади ва ушбу бобнинг 1-фасли тўлалигича 
мусиқа чолғуларига бағишланган. Ал Хоразмий томонидан битилган 
мазкур асарнинг 7-боби марҳум олим Абдуманнон Назаров томонидан араб 
тилидан ўзбекчага таржима қилинган ва изоҳлари билан Ў.Тошматовнинг 
“Чолғушунослик” ўқув қўлланмаси таркибига киритилиб, 2006 йилда нашр 
этилган (иловада 7-бобнинг 1-фасли ва унга А.Н. ёзган шарҳи берилмоқда).
Деярли бир даврда яшаган уч олимнинг мусиқага оид назарияси ва 
таълимотини ХIII асрда яшаган Сафиуддин Урмавий нафақат тўлдирди, 
балки янада ривожлантирди. Форобий ва бошқа олимлардан фарқли 
равишда у мусиқа чолғуларига бағишланган махсус рисола қолдирмаган 
бўлса-да ўз асарларида биринчи маротаба уд чолғуси воситасида аниқ