Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

tomon,  qishloqqa  qadar)  shakllari  ham  mavjud.  Harakat  tarzi  shakllari 

ham,  aytilganidek,  so‘zlarning  sintetik  (borolmayman,  kelaveradi), 

sintetik–analitik  (o‘qiy boshla, ko‘rib chiq) hamda analitik (sotdi-qo‘ydi, 

ketdi-qoldi) shakllarni hosil qiladi. 

A.Hojiyev ko‘makchi fe’llarni tartiblashtirishda boshla fe’lini  qator 

boshiga  qo‘yib,  uning  ko‘makchi  fe’l  vazifasida  ifodalaydigan  ma’nolari 

ko‘proq  “mustaqil  fe’l  sifatida  qo‘llanganda  ifodalaydigan  ma’nolariga 

to‘g‘ri  kelishi”ni  bir  necha  marta  ta’kidlaydi.  Ustoz  tilshunosning 

qarashlariga  tayangan  holda  biz  harakat  tarzi  shakllaridagi  ko‘makchi 

fe’llarning  ma’noviy  darajalanishini  “Lug‘aviy  ma’noni  yo‘qotish”  belgisi 

---

 

944 

asosida kuzatamiz. Chunki ko‘makchi fe’llar o‘z lug‘aviy ma’nosidan qancha 

uzoqlashsa, uning grammatik shakllik xususiyati shunchalik kuchayib, fe’l 

esa qo‘shimchalashib boradi. Bunday darajalanishda qator boshiga yoz, ol, 

ber  tartiblanishidagi  fe’llar  chiqadi  va  boshla  fe’li  qator  oxiriga  o‘tadi. 

Chunki  bugungi  kunda  yoz  fe’li  o‘z  sirasidan  lug‘aviy  ma’nosini  butkul 

yo‘qotganligi,  taxminiy  ildizi  bo‘lgan  ozmoq  fe’lidan  uzilganligi  bilan 

farqlanib turadi. 

Harakat tarzi shakllarining barchasini lug‘aviy ma’nosini yo‘qotish 

darajasiga  ko‘ra  qat’iy  tartibga  qo‘yishning  iloji  yo‘q.  Chunki  ularning 

aksariyati  ko‘p  ma’noli  bo‘lib,  anglanayotgan  ba’zi  ma’nolari  mustaqil 

ma’nolari bilan bog‘lansa, ayrimlari mutlaqo aloqador emas. Buni ol fe’li 

misolida kuzatish mumkin.  

Ol  ko‘makchi  fe’l  sifatida  –a/y  qo‘shimchasi  bilan  ham  –(i)b 

qo‘shimchasi bilan ham tarz shaklini hosil qiladi. –(i)b ko‘shimchasi bilan 

shakllangan  harakat  tarzi  “yetakchi  fe’ldagi  harakatni  o‘z  ustiga  olgan 

obyektga  tomon,  ba’zan  uning  manfaati  uchun  yo‘nalishi”  ma’nosini 

ifodalaydi:  Siddiqjon  hammasini  yig‘ishtirib  oldi-da,  avonning  tokchasiga 

eltib qo‘ydi (A.Qahhor) Qurbon ota yelib yugurib, sal kunda qishki va yozgi 

choyxonaning 

kam-ko‘stini 

to‘g‘rilab 

oldi 

(A.Qahhor).

 

 

Xulosa:    Tahlilga  tortilgan  materiallarning  o’zbek  tili  tabiatidan  kelib 

chiqqan  holda  xulosalar  qilish  imkonini  berganligig,  ularning  asosliligi, 

metodologik  mukammalligi,  qo’yilgan  masalaning  aniqligi  bilan  asoslanadi. 

Tilshunosligimizda  “harakat  tarzi”  atama  sifatida  qo’llanishi  terminlarning 

funksional va ma’no jihatidan to’g’ri kelishini, ilmiy adabiyotlardagi juda ko’p 

istisno holatlarning kelib chiqishiga to’siq bo’ladi. O’zbek tilida harakat tarzi 

ma’nosini  ifodalovchi  vositalar  tizimi  milliy-madaniy,  gender  va  pragmatik 

xususiyatlga ega birliklarni ilmiy o’rganisgda nazariy ahamiyat kasb etadi.