Annotation. In this article, there are some data about the main points of computer
lexicography, digital dictionaries and their main aspects, differences and advantages from
traditional printed dictionaries. Moreover, digital dictionaries’ sections, types and principles
of usage, convenience of digital dictionaries on writing dictionary articles are be emphasized.
Keywords: computer lexicography, digital and printed dictionary, hypertext,
morphological forms, editing, online dictionaries, dictionary program, lexical meaning.
Leksikograf (lug‘atshunos)larning ishini boshqa turli yo‘llar bilan
osonlashtirishga xizmat qiladigan kompyuter dasturlari leksikografiya
ishlarini qo‘llab-quvvatlash dasturlari hisoblanadi. So‘z ma’lumotlarini
aniqlashning an’anaviy shakli – bu so‘zlarni, so‘zlardan foydalanishning
namunasini, namunalarning manbasini, sintaktik ma’lumotni va lug‘at yaratish
maqsadlariga asoslangan qo‘shimcha ma’lumotlarni tavsiflovchi kataloglar
kartadir. Katalog kartalari o‘zida foydalanuvchilar uchun kerakli ko‘plab
Til va adabiyot:
ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar
2020-yil 30-aprel
912
ma’lumotlarni jamlagan bo‘lib, har xil turdagi bosma lug‘atlar allaqachon
katolog kartochkalaridan iborat.
Kompyuter muhitida odatiy fayllar o‘rniga yozuvlar ma’lumotlar
bazasida saqlanadi. Leksikografik ma’lumotlar bazalarida lug‘atlarning lug‘at
maqolalarini yozish bazalari mavjud emas, lekin an’anaviy standart
ma’lumotlar bazasi paketlari (MS Access, Paradox, D-Base) [1] bunday talabga
javob beradi. Lug‘atshunoslik ishining yana bir bosqichi – so‘zlarni ishlatish
va namuna fayllarini shakllantirish uchun misollar yig‘ishdir. Kompyuterda bu
juda oson bo‘lib, matnlarning tanlangan namunalari yoki maxsus
muvofiqlashtiruvchi
dasturlar
(misollar
lug‘ati)
yordamida
avtomatlashtiriladi, bunda gipermatn matn ularni bog‘laydigan (o‘tish tizimi)
matnlar majmuini umumlashtiradi.
Lug‘atning qidiruv funksiyalari elektron muhitning turli elementlarida
joylashgan havolalar bo‘lib, ular semantik strukturaning tarkibiy qismi,
muayyan tarkibiy va ichki muhitning o‘zaro aloqalar tuzilishi, shuningdek,
insonning semantik birikmalar tuzilishini boshqarishga imkon beruvchi texnik
vositalar bilan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan elementlar orasidagi o‘tishni amalga
oshirishga yordam beradigan [2] gipermatnli elektron lug‘atning bir qismi
hisoblanadi.
Elektron lug‘at foydalanuvchi uchun ro‘yxat, jadval yoki ro‘yxat shaklida
taqdim etilgan, kompyuter xotirasida joylashtirish uchun qulay va
avtomatlashtirilgan qayta ishlash va to‘ldirish dasturlari bilan jihozlangan, turli
usulda tartiblashtiriladigan lingvistik ma’lumotlarning yakuniy majmuasi
sanaladi. Elektron lug‘atlar foydalanuvchi tezda morfologik shakllarni va so‘z
birikmalarini (foydalanish namunalari) qidirish, shuningdek, tarjima
yo‘nalishini o‘zgartirish imkoyatini (masalan, inglizcha-ruscha yoki ruscha-
inglizcha) o‘z ichiga olgan to‘g‘ri so‘zlarni qidirishga imkon beradi.
Elektron lug‘atlarning an’anaviy bosma lug‘atlardan ustunliklaridan biri
shundaki, ularni to‘plashda leksikograf oz vaqt va kuch sarflaydi. Agarda
an’anaviy bosma lug‘atlar kerakli matnni (qo‘l bilan) tuzish, lug‘atning qo‘lda
913
yozilgan nusxasini yaratish, qo‘lyozma-nashrni qayta nashr qilish va tahrirlash,
lug‘at tuzish, qayta nashr qilish va tahrirlash, lug‘atning tuzilishi, lug‘atning
lug‘at maqolasini bosish jarayonini o‘z ichiga olsa, elektron lug‘atlar yaratish
lug‘atni shakllantirish, elektron misollarni qo‘llash, lug‘at yozuvlarini yozish,
uni ma’lumotlar bazasiga nusxa ko‘chirish, lug‘at matnini to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ma’lumotlar bazasiga yuklash va tahrirlashdan iborat bo‘ladi.
An’anaviy bosma lug‘atlar kabi elektron lug‘atlar ham bir necha xil
turlardan iborat bo‘ladi. Ularning asosiy turlari haqida quyida to‘xtalib o‘tamiz.
Portativ elektron lug‘atlar – bunda maxsus ko‘chma qurilma elektron
lug‘at vazifasini bajaradi. Bu turdagi elektron lug‘atlar, asosan, sayyohlar,
tarjimonlar, chet tillaridan foydalanadigan boshqa kishilarga mo‘ljallangan
bo‘lib, bunday turdagi elektron lug‘atni o‘zida aks ettiradigan ko‘plab
qurilmalar mavjud. Ular oddiy elektron lug‘atlar, so‘zlashuv lug‘atlari, nutq
so‘zlash lug‘atlari (elektron lug‘atlar sintezi va nutqni aniqlash modullari),
skayner-tarjimonlar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.
Lug‘at-dasturlar (masalan, lingvo).
Onlayn lug‘atlar – veb-saytga joylashtirilgan elektron lug‘atlar bo‘lib,
ulardan foydalanish doimiy internetga ulangan kompyuter aloqasini talab
qiladi.
Terminologik ma’lumotlar bazalari – yuqori darajada ixtisoslashgan
sohalarga bo‘lingan va har xil qiziqish, bilim va ta’lim darajasi bilan aniq
foydalanuvchilar guruhlariga mo‘ljallangan elektron ma’lumotni o‘zida aks
ettiruvchi elektron lug‘atlar [3].
Elektron lug‘atlarning tuzilishi o‘ziga xos bo‘lib, asosan, quyidagi
element (qism)lardan tashkil topadi:
a) lug‘at dasturining asosiy oynasi;
b) lug‘at ("yordam", FAQ) dan foydalanish qoidalari bo‘yicha
yo‘riqnoma;
c) input line – tarjima yoki qidirish uchun so‘z yoki iboralar
kiritiladigan satr;
914
d) “qidiruv natijalari” qismi – qidiruv natijalarini aks
ettiruvchi alohida oyna [4].
Shuningdek, elektron lug‘atlarda, odatda, “so‘rovlar (yoki
qidiruv) tarixi” kabi foydali funksiya ham mavjud bo‘lib, foydalanuvchi
oldindan lug‘atga berilgan so‘rovlar ro‘yxatiga kirishga imkon beradi. Elektron
lug‘atlarda gipermatnli qurilma yordamida uning tarkibiy qismlarini har
qanday vaqtda va istalgan paytda faollashtirilish mumkin. Qolaversa, elektron
lug‘atlar bosma lug‘atlardan farqli o‘laroq, bosma lug‘atlarning bir nechta
varianlarini elektron tarzda, shuningdek turli xil yordamchi tasviriy
materiallarni (grafik, audio, video) ham bir vaqtda aks ettira olish xususiyatiga
ega.
Elektron lug‘atlarda qidiruv natijalari turli prinsiplarga asoslangan
holda amalga oshiriladi. Bunda quyidagilar aks etadi:
– xochning bir qismi (birinchi ism, keyin fe'l, yoki aksincha);
–
leksik ma’noda (to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘chma, umumiydan tortib to
maxsus)
–
bevosita terilgan so‘zdan olingan so‘zlarga, barqaror ifodalarga,
iboralarga;
–
to‘liq matnli qidiruv funksiyasidan foydalanilganda qidiruv
natijalari manbalari bo‘yicha: a) qidiruv natijalarini birliklar nomi bilan; b)
tarjimalar bilan; c) foydalanish natijalari bo‘yicha qidiruv natijalari bilan, d)
sharhlar bilan [5].
Elektron lug‘atlarning o‘zziga xos xususiyatlari an’anaviy “qog‘oz”
lug‘atlardan foydalanishdagi ba’zi cheklovlarni bartaraf eta oladi. Masalan:
– lug‘atlarning to‘liq tarkibini emas, balki turli xil mezonlar bo‘yicha
qisman ekranni, oddiy lug‘atlarda ishlatilmaydigan turli xil grafik vositalarni
aks ettirish imkoniyatlari;
– elektron lug‘atda turli tillardagi texnologiyalar qo‘llaniladi
(morfologik va sintaktik tahlil, to‘liq matnli qidiruv, tovushni tan olish va sintez
qilish va boshqalar);
915
– leksik ma’nolarni to‘liq va ishonchli ta’riflarga ega bo‘lgan katta
hajmdagi lug‘at maqolalari bilan yanada boyitish va undan qulay foydalanish
imkoniyati;
– lug‘atlarning muntazam yangilanib turishi. Bu omil bugungi tezkor
texnologiyalar davrida yanada muhim ahamiyat kasb etadi.
Yuqorida keltirilgan faktlar va aytib o‘tilgan omillardan ko‘rinib
turibdiki, bugungi kunda avtomatlashtirlgan elektron lug‘atlar yaratish, ularni
ilm-fan, qolaversa hayotimizning har bir jabhasiga olib kirish davrimizning
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan kechiktirib bo‘lmas vazifalaridan biridir.
Do'stlaringiz bilan baham: |