Kalit soʻzlar: “Tarixi muluki Ajam”, nomshunoslik, antroponim, etimologiya, leksika.
Bugungi kunda dunyo tilshunosligida aql bovar qilmas darajada ulkan
kashfiyotlar, yangiliklar sodir boʻlmoqda. Tilning ichki va tashqi tuzilishini
oʻrganishga jiddiy e'tibor qaratilmoqda. Ayniqsa, til tizimida muhim oʻrin
tutuvchi unsurlararo munosabatlar masalasi barcha milliy tillarda kun
tartibiga chiqmoqda. Bundan oʻzbek tili ham mustasno emas. Xalqimiz
tarixining ming yillik ifodasi, milliy qadriyatlarimizning oʻlmas in'ikosi sifatida
oʻzbek tili har sohada boshqa tillardan qolishmaydi. Fikrimizni birgina Alisher
Navoiyning “Tarixi muluki Ajam” asarida qoʻllangan antroponimlar misolida
isbotlab berish mumkin.
Tilimiz qonuniyatlarini oʻrganish yoʻlida onomastika(nomshunoslik)
faniga alohida e’tibor qaratib, ushbu maqolamizda antroponimlar yuzasidan
Til va adabiyot:
ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar
2020-yil 30-aprel
50
tadqiqot olib bordik. Atoqli otlar bir marta nomlangan predmetlardan bittasini
ajratish uchun qayta nomlangan ikkilamchi nomlardir. Atoqli otlar bilan
obyektiv olamdagi narsalar oʻrtasidagi aloqa soʻzlovchi tomonidan oʻrnatiladi.
Agar ma’lum bir atoqli ot soʻzlovchi tomonidan muayyan bir obyektga
bogʻlanmasa, u hech narsa bildirmaydi.
Atoqli otlarni tadqiq etishning murakkabligi, uning bir qator fanlar
(tarix, geografiya, etnografiya, arxeologiya kabilar) bilan bogʻliqligini
koʻrsatadi.
Har bir nomda ularning predmetlariga tegishli qandaydir tarzdagi katta
yoxud kichik tarix yoki tarixiy voqelik ramzi muhrlanganligini esdan
chiqarmaslik kerak. Shuning uchun bu sohada tarixiy voqealar nomi hodisalar
nomi, jarayonlarning nomlari ham e’tiborga olinadi hamda rejali holatda ilmiy
tahlilga tortiladi.
Tadqiqotlarimiz davomida quyidagilarni oʻrganishni oʻz oldimizga
maqsad qilib oldik:
- onomastik birliklarning ko`lami, uning mazmuni;
- ularning tarixiy-etimologik tahlilini amalga oshirish;
- atoqli otlarning o`ziga xosligi muammolarining o`rganilishi;
Izlanishlarimiz yoʻlida, xususan, nazariy onomastika sohasi boʻyicha
boʻlib, “Tarixi muluki Ajam” asariga tegishli atoqli nomlarning paydo
boʻlishi(etimologiyasi), ularning nominatsiya (nomlanish) asoslari,
rivojlanishi, shu jarayondagi turli xil oʻzgarishlari, onomastik birliklarning
nutqda qoʻllanilishi, onomastik birliklarning tarkibiy tuzilishi oʻrganildi.
XX asrning 90-yillariga kelib oʻzbek antroponimiyasida tarixiy
nomshunoslik yoki tarixiy antroponimiya masalalari maxsus oʻrganildi.
Masalan, Sh.Yoqubov “Navoiy asarlari onomastikasi” mavzuida nomzodlik
ishini himoya qildi, undan oldin B.Bafoev “Navoiy asarlari leksikasi” nomli
monografiyasida Navoiy asarlaridagi kishi ismlari va geografik nomlarni
semantik va statistik jihatdan tahlil qilgan edi
..
51
Bundan tashqari, “Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lugʻati”ning 4-
tomida Alisher Navoiy asarlarida qoʻllangan barcha kishi nomlari, geografik,
astronomik va boshqa nomlar, Alisher Navoiy ijodida uchragan asar
nomlarining toʻla roʻyxati berilgan
..
Alisher Navoiy yashagan davr hayoti oʻta serqirra va murakkab boʻlib, bu
holat oʻz-oʻzidan oʻsha vaqtda yashagan insonlar tilida ham zuxr bergan.
Movarounnahrda yashovchi koʻp sonli oddiy xalq tili, ya'ni turkiy til diniy
e'tiqod va qarashlarning va ilm-fanning bayroqdori boʻlgan arab, badiyat tili
hisoblangan fors tili ta'sirida qolib ketgan, sal boʻlmasa yoʻqalayozgan bir
muhit bor edi oʻshanda. Faqat ulugʻ Navoiyning sa'y-harakatlari tufayligina
turkiy til muqarrar tanazzuldan qutqarib qolindi.
Alisher Navoiyning tarixiy asari ”Tarixi muluki Ajam” hijriy
890 (milodiy 1485) yildan soʻng yaratilgan. Bu asarda Eronda
hukmronlik qilgan toʻrt sulola: Peshdodiylar, Kayoniylar, Ashkoniylar va
Sosoniylar togʻrisida
malumot
keltirilgan.
Navoiy bu toʻrttala sulolalaning
hukmronlik yillari 4336 yil-u 6 oy davom etganligini bayon qiladi.
Asar oxirida
Sulton Husayn Mirzo madhi oʻrin olgan. Agar biz avvalroq yaratilgan
«Saddi Iskandariy» dostonida ham toʻrt sulola haqidagi ma’lumot borligini
nazarda tutsak, doston yaratish jarayonida Alisher Navoiy toʻplagan
ma’lumotlarni maxsus tarixga oid asar sifatida ijod qilgan koʻrinadi. Bunda
Alisher Navoiy yuqorida nomlari zikr etilgan asarlar qatorida yana Abu-al-Hayr
Nasiriddin
Abdulloh
binni
Umar ul-Qozi
Bayzaviyning
(vaf.685/1266) “Nizom ut-tavorix” (yozilgan 674/1275), Abu Homid
Gʻazzoliyning (1058-1111) “Nasihat ul-muluk” va boshqa asarlarni, xususan,
oʻz zamondoshi Mir Muhammad Mirxondning “Ravzat us-safo” asaridan
boxabar holda, Eron tarixiga oid arab va fors tillarida tarixiy asarlardan farqli,
bu
kitobni
turkiy
tilda yaratdi.
Ushbu
asardagi
shaxslar
toʻgʻrisidagi ma’lumotlar Alisher Navoiy oʻzining dostonlarida ham
mavjudligini eslatib oʻtgan. Bu asar ilmiy tanqidiy matnini sharqshunos
52
L.Xalilov tuzib, nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan edi. Afsus hamon
uning tanqidiy matni chop etilmagan.
“Tarixi muluki Ajam” asarini malum darajada, “Xamsa”, xususan,
“Saddi Iskandariy” dostoniga tarixiy ilmiy ilova sifatida ham qabul qilish
mumkin. Uning ichidagi ma’lumotlarning she’riy ifodasi ”Saddi Iskandariy”da
keltirilgan boʻlib, ularni boshqa tarixiy asarlar bilan qiyosiy oʻrganish Alisher
Navoiyning tarixchi olim sifatidagi ijod qirralarini ochishga yordam berishi
mumkin.
Alisher Navoiy she’riy asarlari bilan bir qatorda uning ijodida «Tarixi
anbiyo va hukamo», «Tarixi mulki Ajam» kabi kitoblari salmoqli ahamiyat kasb
etadi. Bu ikki asar «Zubdat ut-tavorix» - «Tarix tahlili» nomi ostida bitta kitob
qilingan.
“Tarixi muluki Ajam”
qisqa tarix boʻlib, Eron shohlari xronikasi bayon
qilingan
„Tarixi Tabariy“
,
“Shohnoma”
asarlarini mantiqan toʻldiradi, ulardagi
faktlarni izchil ilmiy tizimga soladi. Afsonaviy shoh Kayumarsdan boshlab,
sosoniylarning soʻnggi vakili Yazdi Shahriyorgacha boʻlgan shohlar tarixini,
mifologik talqinini beradi.
“Tarixi muluki Ajam” asarida har bir onomastik nom, jumladan asar
nomining oʻzi ham etimologik tadqiqot talab etadi. Navoiy ushbu asarni turkiy
tilda yaratgan boʻlsada, asar tilida arab va fors atamalarni, onomastik nomlarni
kuzatishimiz mumkin. Jumladan, Navoiy “davlat” soʻzini turkiy til nuqtayi
nazaridan “mulk” deb beradi. “Ajam” soʻziga toʻxtalsak, asli bu soʻz avval Semit
xalqlari tilidan kirib kelgan. Bu soʻz qadimda turli shakllarda (ajama, a’jama,
ajjama) talaffuz etilgan. Hozirda zamonaviy arab tilida esa “ajam” shaklda
saqlangan boʻlib, “arabdan tashqari” degan ma’noni anglatadi. Boshqa
manbalarda bu soʻzga aynan oʻzakdosh boʻlgan (aja`m, ajam) soʻz mavjud
boʻlib, uning ma’nosi “danakning oʻrtasi, mevaning urugʻi” degan ma’nolarni
anglatgani aytiladi.
53
“Ajam” soʻzi nafaqat fors adabiyotida, balki arab adabiyotida ham birdek
qoʻllanilgan. Arab tilida bu soʻz 2 xil ma’noda qoʻllaniladi:
1. Arab boʻlmagan;
2. Forsiy.
Xususan, tarjimada bu soʻz ma’nolari “savodsiz odam”, “jimlik”, yoki
“ovozsiz” degan ma’nolarini anglatadi. Boshqa bir manbalarda esa, neytral
leksika sifatida “notanish”, “chet ellik” degan ma’nolarni yuzaga keltiradi deb
koʻrsatiladi.
Avvaliga bu soʻz ifodalanishi “Ah – jahm” tarzida boʻlib, birikma
boshidagi “ah” predlogini choʻzib talaffuz etishni talab etadi. Birinchi marotaba
bu soʻz arablar tomonidan hindistonliklar (indo-aryan) hududlariga nisbatan
qoʻllanilgan. Lekin, forslar oʻzlarini (oʻz jamoalari tarkibida) bu nom bilan
atashmagan.
Hozirgi kunda Eronda milliy musiqa turi(maqom)ga nisbatan ham
“ajam” atamasi ishlatiladi.
Fors tilida “ajam” terminiga nisbatan “aljamiado” va “ayam” soʻzlari
dublet soʻzlar sifatida qoʻllanadi. Mahaliy Eron fuqarolariga nisbatan
ishlatiladigan “kushaiti” termini “ayam” atamasi bilan ma’nodoshdir.
Bundan tashqari, ba’zi xalq ogʻzaki ijodi namunalarida “ajam” soʻzining
kelib chiqish etimologiyasiga boshqacha toʻxtaladi. Rivoyatlarga koʻra, bu soʻz
tarixan dunyoning birinchi hukmdori (yoki paygʻambari deb yuritiladi) “Jam”
degan podsho nomidan kelib chiqqan. Arablar bu nom ostida koʻpgina xalqlar:
xususan,
forslar,
pokistonliklar,
yunonlar,
etiopiyalik(habash)lar,
nabataliklarga nisbatan ishlatgan.
Demak, qadimgi tarixda Eron va Turon hududida ilk bor tashkil topgan
davlatni “Ajam”, ya’ni “arab davlatidan tashqari” degan nom bilan atalgani
uchun Navoiy ham oʻz asarini “Tarixi muluki Ajam” deb nomlagan.
Maqolamizda har bir antroponimlarning birma-bir etimologiyasiga
nazar solsak.
54
Do'stlaringiz bilan baham: |