Таълим вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика

 
KAR BOLALARNI OG‘ZAKI NUTQINI IDROK ETISHGA 
O‘RGATISH. 
Xaydarova Oygul Fazlidddin qizi - Nizomiy nomidagi 
TDPU"Surdopedagogika va inklyuziv ta’lim " kafedrasi 
o‘qituvchi
Axmedova Madinabonu Xabibullo qizi qizi -Nizomiy 
nomidagi TDPU 301 –gurux talabasi 
Og‘zaki nutqni ko‘ruv orqali idrok etish surdopedagogikada o‘z 
sinonimlariga ega (Labdan o‘qish, yuzdan o‘qish). . Karlar tomonidan og‘zaki 
nutQ nutq organlari xarakatlariga ko‘ra qabul qilinadi. Og‘zaki nutqni labdan 
o‘qish orqali idrok etish jarayoni murakkab, chunki bunda karlar tez o‘zgarib 
almashinuvchi artikulyatsion organ harakatlarini kuzatib borishlari lozim. 
Ammo barcha qiyinchiliklarga qaramasdan, karlar labdan o‘qish malakalarini 
o‘zlashtiradilar, ularning ko‘pchiligi esa nutqni artikulyatsiyasiga ko‘ra qabul 
qilinadi. F.F.Rau ta’kidlashicha labdan o‘qish asosida og‘zaki nutqni qabul 
qilish, avvalom bor kar bola xotirasida joylashgan nutq xarakat obrazlarining 
aktuallashuvi hisobida amalga oshiriladi[1]. Ular butun so‘z va so‘z 
birikmalariga mos kelishi, karlarning nutqiy va hayotiy tajribalarini ma’lumotiga 
tayanadigan ongli kombinatsiya hisobiga moslashishi lozim. Kar bolalar 
artikulyatsion organlarning alohida harakatlariga muljal qiladilar. Bu 
bog‘liqlikda labdan o‘qish sifati ko‘p jihatdan karlar nutqiy rivojlanganlik 
darajasidan kelib chiqadi. So‘zlashuv nutqini rivojlanganlik darajasi yuqori 
bo‘lgani sayin, labdan o‘qish malakasi ham shuncha yaxshi bo‘ladi. Tilga 
o‘rgatishni komunikativ tizimini shakllanishi davrida kar bolalarda labdan 
o‘qish malakasi daktil nutqiga tayanib shakllangan. S.A.Zыkov e’tirof etishicha, 
o‘quvchilarda birinchi kunlardayoq analitik-sintitik faoliyatning predmeti 
bo‘lgan daktil nutqiga tayanish og‘zaki nutqni shakllanishiga asos bo‘ladi. 
To‘liqligicha qabul qilinadigan so‘z obrazi daktillash asosida qismlarga 
ajratiladi[3]. So‘zlarni daktillashda o‘z bayon etilgan so‘z artikulyatsion 
harakatlariga bog‘liq bo‘ladi. So‘zlarni qabul qilishni (idrok) osonlashtiradi. 
Labdan o‘qishga o‘rgatish avval daktilda o‘zlashtirilgan nutqiy materialda 
quriladi. Nutqiy materialni tushunish, labdan o‘qish ko‘nikmalarini egallashga 
ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Labdan o‘qishga o‘rgatish og‘zaki nutqiy 
shakllantirishning muvofaqqiyatini ta’minlovchi muhim omil, bu nutqni 
mulohot quroli sifatida shaklantirishni umumiyligida mujassam bo‘lgan. 
Muloqotga kirishish, atrofdagilar nutqini qabul qilishni zarurligi, boshqalar bilan 
muloqotga kirishishni rivojlantirib borish og‘zaki nutqni ko‘rish idroki 
rivojlantirish jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi[2]. Biroq labdan o‘qish 
jarayonida daktillashni katta yordamiga qaramay uning qo‘llanilishi o‘qitishni 
(ta’limni) ma’lum bosqichida chegaralangan. O‘qituvchi tomonidan so‘zni daktil 

---

272 
va og‘zaki berilgani asosida, so‘zni qabul qilish mashqlaridan so‘ng bolalar nutq 
materialini faqat yuzdan o‘qishga o‘tkazilgan. S.A. Zыkov ta’kidlashicha bola 
nutqni avval bir vaqtda ikki shaklda (og‘zaki va daktildi) so‘ng faqat og‘zaki 
qabul qilishga o‘rgatish ushbu tizimning yuzdan o‘qishga o‘rgatishni asosiy 
yo‘li hisoblanadi[3].Labdan o‘qishga o‘rgatishni asosiy yo‘llarini amalga 
oshirish uslubiyati yuqorida keltirilgan S.A.Zыkov yoki F.F. Raularning 
ishlarida keltirib o‘tilgan. 70 yillarda o‘tkazilgan kar bolalarni eshituv idrokni 
rivojlantirish sohasidagi kuzatishlar, izlanishlari yuqorida tasvirlangan ish 
tizimiga o‘zartirish kiritdi. Ye.P. Kuzmichyova izlanishlari karlarning eshituv 
qoldig‘ini rivojlantirishda va karlar nutqini shakllanishida xatto chuqur 
zarurlangan, eshituvini ham muhim rolini isbotlab berdi. Uning fikricha kar 
o‘quvchilarda eshituv idrokini rivojlantirish bo‘yicha ishning asosiy vazifasini 
ularning eshituv qoldig‘ini maksimal rivojlantirish, ular tomonidan og‘zaki 
nutqni qabul qilish uchun rivojlanayotgan bazaga ko‘ra yangi eshituvni ko‘ruv 
asosni yaratishini ko‘zda tutadi. Rivojlanish butun o‘quv tarbiyaviy jarayonda 
ovoz kuchaytirgach apparatlarni keng qo‘llash asosida qurilgani uchun, ushbu 
ish labdan o‘qishga o‘rgatishda ham katta ahamiyat kasb etadi[1].Labdan o‘qish 
malakasining ishlatilishi kar bolalarni eshitish qoldig‘ini keng qo‘llash 
sharoitlarida nutqga o‘rgatish tizimida ham qo‘llaniladi. Agar karlar tomonidan 
og‘zaki nutqni qabul qilish, nafaqat ko‘rishga (bolalar nafaqat daktillashdagi 
barmoqlar xarakatini va og‘zaki ifodalash artikulayatsion xarakatlarni qabul 
qilishadi) balki nisbatan zararlangan bo‘lsada eshitishga ham asoslanadi. Aynin 
shuning uchun ko‘rish organi orqali nutqiy qabul qilish eshitish bilan 
to‘ldirilganda pedagogik jarayonda jamoa va yakka eshituv apparatlaridan keng 
foydalanishda og‘zaki nutqiy eshitish, ko‘rish idroki faoliyati samarali bo‘ladi. 
Kar o‘quvchilarni eshitish qoldig‘idan foydalanish va rivojlantirish tizimini 
ishlab chiqish (E.P. Kuzmicheva) tilga o‘rgatishi kommunikativ tizim 
sharoitlarda o‘tkazilgan. Og‘zaki nutqni shakllantirishning barcha tamoyillar 
nutqni shakllantirish yo‘llarida amalda saqlanib qoladi, bundan tashqari eshitish 
idrokini rivojlantirish bo‘yicha ishning barcha tizimi og‘zaki nutqni 
shakllantirishga va tilni muloqot quroli sifatida shakllantirishga ta’sir etuvchi 
faktorlarni inobatga oladi[4].Dastlabki nutq shakli daktil hisoblanadi, biroq 
o‘qituvchi tomonidan nutqiy materialni daktil shaklida bayon etilishi, og‘zaki 
so‘zlashni ovoz ko‘chaytirgich apparatlari foydalanishi bilan birga kechadi, 
ya’ni o‘qituvchi og‘zaki daktilda so‘zli ifodani ko‘rsatib, har bir so‘zni 
mikrofonda talaffuz etadi.
Shunday qilib tayyorlov sinflarida o‘quvchilarni og‘zaki nutqni eshituv-
ko‘ruv orqali idrok etishga o‘rgatish butun o‘quv tarbiyaviy jarayon va maxsus 
ajratilgan vaqt mobaynida amalga oshiriladi. Butun nutqiy material dastlab 
o‘qituvchi tomonidan ovoz kuchaytirgich apparatlaridan foydalangan holda 
og‘zaki daktilda keyinchalik daktillashsiz beriladi.