ehtimoldan uzoq emas.
236
VATAN TARIXI
cha olti nusxasi ham Istanbul shahrining kutubxonalaridan joy olgan.
Bir nusxasi Fotih Milliy kutubxonasida, Nuri Usmoniya kutubxo-
nasida va to ‘rt nusxasi Sulaymoniya xalq kutubxonasida saqlanadi.
Abu Abdulloh Xorazmiyning ushbu asarini
1160-yildagi
qo‘lyozma nusxasi asosida birinchi o ‘rgangan va uning aniqlangan
matnini matbuotda 1895-yilda nashr qilgan olim golland sharq-
shunosi Van Flotendir. Rus akademigi I.Y.Krachkovskiy bu asami
976 va 991-yillar oralig‘ida yaratilgan deb hisoblaydi. Dunyodagi
juda ko‘p olimlar «Mafotih al-ulum» asarini qomusiy asar sifatida
baholab, unga juda katta e ’tibor berganlar. Bu asar shu paytga qadar
H. Hadyujam tomonidan faqat fors tiliga to iiq tarjima qilingan,
boshqa tillarga esa uning faqat ayrim b o ‘lim yoki boblari ag‘darilgan,
xolos (ingliz, fransuz, nemis, rus va boshqa tillarda). Ammo
vatandoshimizning butun jahon tan olib qiziqib o ‘rganayotgan bu
qimmatbaho asari uning o‘z yurtida shu kunga qadar ham o ‘zbek
tiliga tarjima qilinmaganligi achinarli holdir.
Abu Abdulloh
al-Xorazmiyning
«Ilmlar kaliti»da
o ‘sha
davrdagi deyarli hamma asosiy fanlar bo‘yicha fikr yuritiladi.
I.Y.Krachkovskiyning fikricha, bu asar o ‘sha davr «bilimlarining
barcha sohalarini o ‘z ichiga oluvchi izohli terminologik lug'atdir».
Mutafakkir o ‘z davri an’analariga ko‘ra ilmlami ikki qismga
b o iib tekshiradi. Birinchi qism shariat va u bilan b o g iiq b o ig a n
arab ilmlari va ikkinchi qism — arab boim agan, y a’ni yunonlar
va boshqa xalqlar ilmlari. Arab ilmlari qismiga mutafakkir: o ‘n
bir bobdan iborat fiqh, yetti bobdan iborat kalom, o ‘n ikki bobdan
iborat grammatika (sarf va nahv), sakkiz bobdan iborat ish yurgizish,
besh bobdan iborat she’riyat va aruz, to ‘qqiz bobdan iborat tarixni
kiritadi. Ikkinchi qismga, y a ’ni «arab boim agan» xalqlar ilmlariga
olim: uch bobdan iborat falsafa, to ‘qqiz bobdan iborat mantiq,
sakkiz bobdan iborat tib, besh bobdan iborat arifmetika, to ‘rt
bobdan iborat handasa, to ‘rt bobdan iborat ilm-u nujum, uch bobdan
iborat musiqa, ikki bobdan iborat mexanika va uch bobdan iborat
kimyoni kiritadi. Xulosa shuki, buyuk olim va dono mutafakkir Abu
Abdulloh al-Xorazmiy xalqimizning iftixoridir. Uning shu paytga
qadar o ‘rganilmagan va ilmiy tahlil etilmagan boy ijodiy merosini
chuqur va atroflicha o ‘rganib, uni umumxalq e ’tiboriga havola etish
0 ‘zbekiston ilmiy jamoatchiligining birinchi darajali vazifasidir.
VII bob. IX -X II asrlarda M ovarounnahr va X orazm da madaniy hayot
237
Do'stlaringiz bilan baham: