«бердақ классикалық Әдебиятымыздың бийик шыңЫ»

Пайдаланылған әдебиятлар 
1. Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нөкис, 
1994. 
2. Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сөзлиги. 
Нөкис, 1985. 
3. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилида феъл фразеологизмларнинг 
боғлашуви. Тошкент, 1992. 
4. Маматов А. Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиш 
масалалари. Филол.фан.докт…дис.Тошкент, 1999. 
5. Бозорбоев К. Ўзбек сўзлашув нутқи фразеологизмлари. 
Филол.фан.ном…дис. Самарқанд, 2001. 
6. Бердақ. Таңламалы шығармалары. -Нөкис, «Қарақалпақстан», 1987. 
БЕРДАҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНДА АНТРОПОНИМЛЕРДИӉ 
ҚОЛЛАНЫЛЫЎЫ 
А.Қосымбетова ҚМУ студенти 
Туўылған балаға исм таңлаў, ат қойыў ерте дәўирлерден басланған 
ҳәм бул дәстүр адамларды шаңарақта ҳәм жәмийетте бир-биринен 
ажыратыў зәрүрлиги тийкарында келип шыққан. Ҳәзирги дәўирде 
меншикли адам атлары ѳзиниң узақ даўам еткен тарийхына ийе. Олардың 
айырымлары әўладтан-әўладқа ѳтип, бизиң дәўиримизге жетип келген. 
Мине, усы адам атларының тарийхтан бизге жетип келиўинде шайыр ҳәм 
жазыўшылардың орны айрықша. Әсиресе, XIX әсир қарақалпақ әдебияты 
классиги болған Бердақ Ғарғабай улы ѳзиниң дерлик барлық 
шығармаларында ѳз дәўириниң қаҳарманларын, сол дәўирдеги класслық 
топар ўәкиллерин сүўретлеген. 
Алым В.А.Никонов: «Адам атлары жәмийетте ҳәм жәмийет ушын 
оғада зәрүр. Оларды жәмийетте итибарсыз қалдырыўға болмайды. 
Сонлықтан да, адам атларына деген мәпдарлықтың күшли екенлиги 
түсиникли», – деп кѳрсетеди. Әлбетте, алымның бул пикири Бердақ 
шығармаларындағы жәмийетлик турмыстың сүўретлениўинде ең алды 
менен адам атларының қолланылыўында көринеди. 
Мәселен: 
Тәрип етсем Әдил қалмақ, 
Айтып ѳтейин билгеним, 
Ўәпсин айтып хатқа салсақ, 
Ҳәм еситип, ҳәм кѳргеним («Әдил қалмақ»). 
Мине, Бердақ шайырдың бул қосығы арқалы Әдил қалмақ 
ҳаққындағы барлық мағлыўматларға ийе боламыз. Бул кѳркем 

---

133 
шығарманың баслы образы деп есапласақ, Әдил – тарийхый тулға, ѳз 
дәўириниң белгили адамларының бири.
Бизге белгили, XIX әсирдеги шайырлар мешит ҳәм медреселерде 
оқып араб тилинен саўат ашқан. Демек, Бердақ та ѳз шығармаларында 
арабша, парсыша антропонимлерди ѳнимли қолланған. Сол арқалы 
айырым адам атларының сақланыўына ѳз үлесин қосқан. Мәселен, халық 
турмысында Бердимурат, Елмурат, Шыңғыс, Қудайберген, Қудайберди, 
Қурбанбек, Бекполат, Абдулла, Жәнибек, Әлибек, Бердақ, Қәдир, Әлий 
сыяқлы антропонимлер кѳп қолланылады. Бул адам атларын айырықша 
атап айтыўымыздың мәниси – олар Бердақтың шығармаларында 
қолланылған. Шайыр ѳз шығармаларында былай айтып кеткен: 
Қәдиримбет шәкиртим, атым Бердимурат, 
Еккимиз майданда еттик мулаққат, («Заманда»). 
Анаў жүргени Елмурат, 
Астында жаман ала ат, 
Оған не деген салтанат, 
Киси қуны болды салық («Салық»). 
Бул мысалларды ѳз ара байланыстырып турыўшы адам атлары бар, 
яғный Бердимурат, Елмурат. Бул исмлер, тийкарынан мурат сѳзи арқалы 
ѳз ара байланысып, биринде «перзентимниң муратын берсин, иси оңынан 
келсин», ал екинши мысалда «елиниң муратын питкерип, ели менен 
болсын, муратына жетсин» – деген мәнилерди билип аламыз. 
Шайырдың «Жақсырақ» қосығында: 
Орымбет, Нурымбет, Жалал, Сулайман, 
Сапар, Мырза, Арзы, Еримбет мийман, 
Халықтың қанын сорыған гилең бий-иман, 
Бәринен биздей бир гедей жақсырақ, - деп жазады. 
Ал, «Салық» қосығында: 
Анаў отыр Қулымбет бай, 
Таяр алдында аппақ май… ямаса 
Анаў жүрген Пирим шолақ, 
Етип жүр ол жалақ-жулақ, 
- деп сол дәўир адамларын ҳәм олардың минез- қулқын шеберлик пенен 
сүўретлейди. 
Бердақ шығармаларында түпкиликли түркий ҳәм арабша-парсыша
сѳзлерден жасалған 400 ге шамалас адам атлары ушырасады, яғный 
шайырдың антропонимлерди кѳп қолланыўы ѳзине тән стили есапланады. 
Бул ҳаққында профессор Ш.Абдиназимов: «Шайыр шығармаларында 
антропонимлерди келип шығыўы бойынша классификациялағанымызда 
оны пайғамбар, яғный, ислам дини, араб тәлийматы тийкарында жүзеге 
келген исмлер, халық дәстанлары қаҳарманларының атлары, шайыр ҳәм 
илимпазлар атлары, тарийхый тулғалардың атлары, ҳәзирги дәўирде 

---

134 
ѳнимли ҳәм ѳнимсиз қолланылыўшы адам атлары», - деп ѳз изертлеўинде 
келтирип ѳткен. 
Биз шайырдың қосықларына нәзер салар екенбиз, оның «Алты қыз» 
қосығында: 
Ең үлкени мениң дайым, 
Атын сорасаң Бийбайым, 
Сәрдар жеңгеси Гүлайым,
Бул да арбаға минген екен, – деп келтиреди. 
Бул қосықта Бийбайым, Гулайым исимлери ѳз ара байланысып, бул 
антропонимлер қыз балалардың сулыўлығын, ийбели-назлы екенлигин 
билдиреди. 
Екинши қызы Мәҳийда, 
Ақ жүзи айдан зияда… 
Үшинши қызы Арыўхан, 
Кѳргенлердиң мийри қанған, 
Оның жеңгеси Гүлимхан,
Бул да арбаға минген екен. 
Мине, бул исмлер арыў, гүл сыяқлы қызларға теңеў бериў мақсетинде 
қолланылып келсе, екинши тәрептен қарақалпақ шежиресиндеги урыў 
уранлары мәнисинде де қолланылып келгендей.
Мүйтен ураны Ақшолпан, 
Қыят ураны Арыўхан.
– деп тәкирар қолланған. 
Рәўшан антропоними шайырдың «Алты қыз» қосығында: 
Атлары шыққан ҳәр қашан, 
Қарақалпақ ҳаслын сораң, 
Бесинши қызы Рәўшан, 
Ол да арбаға минген екен.
- деп келтирсе, және ол «Рәўшан» дәстанында сол антропонимди тәкирар 
қолланған. Буннан басқа да шайырдың «Қус» атлы қосығында: 
Кел Аманбай, сорасалы, 
Не аў қусдур жибергениң. 
ямаса оның «Қара түптиң қырманында» қосығында: 
Бекназары беглик етти, 
Сийсериге күши жетти, 
Қалған жағы қайда кетти, 
Ақыр түби ялған болды. 
- деген қатарында Аманбай ҳәм Бекназар исмлерин қолланыўы арқалы сол 
XIX әсирдеги кѳпшилик адам атлары, әсиресе, ер адам атлары бай, бек
сѳзлериниң қосылыўынан жасалғанлығын билемиз. 
Бундай жоқарыда келтирилген антропонимлердиң ҳәзирги ўақытта да 
халқымыз арасында кеңнен қолланылыўы Бердақ шығармаларының 

---

135 
қунлылығынан дәрек береди. Сондай-ақ, қарақалпақ халқының миллий 
исимлериниң сақланып қалыўына ѳз үлесин қосады.  
Пайдаланылған әдебиятлар 
1. Абдиназимов. Ш. Бердақ шығармалары тили. Тошкент, «Фан», 
2006. 
2. Бердақ. «Шежире». Нѳкис. Қарақалпақстан, 1993. 
3. Доспанов О. «Қарақалпақ исмнамасының гейпара мәселелери» , 
«Еркин Қарақалпақстан» 1995-жыл, 5-август. 
4. Сайымбетов О. Қарақалпақ тилинде меншикли адам атлары» 
Нѳкис, 2000.