«бердақ классикалық Әдебиятымыздың бийик шыңЫ»

Пайдаланылған әдебиятлар 
1. Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркi жазба 
ескерткiштерiнiң тiлi. – Алматы: «Мектеп», 1971. –Б.103. 
2. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. II. Фонетика и морфология. 
Часть первая (части речи и словообразования). – М.: 1952. –С.454. 
3. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного 
языка. – М-Л.: 1960. –С.149. 
4. Сайтов Д. Бердақ ҳәм Әжинияз шығармаларының сөзлиги. –Нөкис: 
«Қарақалпақстан», 1970, 80 б.; Хамидов Х. Рукописные наследие Бердаха. –
Нукус: «Каракалпакстан», 1995. -228 с.; Насыров Д.С. Становление 
каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная 

---

129 
система. –Нукус-Казань, 1976. –С.221-226.; Насыров Д.С., Айымбетов М. 
Бердақ таңламалы шығармаларының алфавитлик жийилик сөзлиги. –
Нөкис: 1993. -128 б. 
5. Абдиназимов Ш. Бердақ шығармалары тили. –Ташкент: «Фан», 
2006. 
6. Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного 
языка. – М-Л.: 1956. –С.105. 
7. Абдиназимов Ш.Н. Бердақ шығармаларының тили. – Ташкент: 
«Фан», 2006. –Б.155. 
БЕРДАҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ФЕЙИЛ 
ФРАЗЕОЛОГИЗМЛЕРДИҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ 
ӨЗГЕШЕЛИКЛЕРИ ҲАҚҚЫНДА 
Ж.Таңирбергенов ҚМУ оқытыўшысы 
 
Фразеологизмлердиң тил билиминде аз изертлениўи олардың сөз 
шақапларына қатнасын, грамматикалық қурылысы бойынша түрлерин 
арнаўлы үйрениўди, илимий көз қарастан терең таллаў жасаўды талап 
етеди. Қарақалпақ тилиндеги фразеологизмлердиң грамматикалық 
өзгешеликлери ҳәм олардың сөз шақапларына қатнасы профессор 
Е.Бердимуратов [1] ҳәм Ж.Ешбаевтың [2] мийнетлеринде үйренилген. 
Қарақалпақ тилиниң фразеологиялық қурамында фейил фразеологизмлер 
келбетлик, атлық ҳәм рәўиш фразеологизмлерге қарағанда көпшиликти 
қурайды ҳәм басқа түрдеги фразеологизмлерден өзине тән лексика-
семантикалық, грамматикалық жақтан өзгешеликлерге ийе. Себеби басқа 
сөз шақапларына салыстырғанда фейиллер жүдә қурамалы, бир неше 
грамматикалық категорияларға, формаларға бай. Бул өзгешелик фейил 
фразеологизмлер қурамындағы фейил компонентлерге де тән болып 
есапланады. 
Өзбек тилиндеги фейил фразеологизмлердиң грамматикалық 
өзгешеликлери профессор Ш.Раҳматуллаевтың мийнетлеринде сөз етиледи 
[3]. Мийнетте фейил фразеологизмлердиң ишки синтаксислик қурылысы 
сөз дизбегине тең болса, бундай фейил фразеологизм бетлене алады: бас 
ийдим, бас ийдиң сыяқлы. Егер фразеологизмниң ишки синтаксислик 
қурылысы гәпке тең болса, бундай фразеологизм бетлене алмайды, олар 
барлық ўақытта 3-бетте қолланылады. Мәселен, көз тийди фразеологизмин 
бетлеп болмайды. Фейил фразеологизмлер ҳаққында профессор 
А.Маматов: «фейиллер фразеологизм қурамында пүткиллей еркин 
болмайды. Олардың хызмети бир қанша шекленген» [4] деп көрсетеди. 
Ҳақыйқатында да, фейил фразеологизмлердиң қурамындағы фейил 
компонентлер өзиниң айырым грамматикалық өзгешеликлерин жойтады. 
Мәселен, олардың үш бетте, бирлик ҳәм көплик санларда, болымлы ҳәм 
болымсыз мәнилерде, мейил ҳәм мәҳәл мәнилеринде қолланылыў 

---

130 
имканияты бир қанша шекленген. Биз бул мақаламызда Бердақ шайыр 
шығармаларында қолланылған фейил фразеологизмлердиң грамматикалық 
өзгешеликлери ҳаққында қысқаша тоқтаймыз. Қарақалпақ жазба әдебий 
тилиниң тийкарын салыўшы Бердақ шығармалары ески араб жазыўы ямаса 
халық арасында аўыздан-аўызға өтиў арқалы бүгинги күнге келип жетти. 
Бердақ шайыр халықтың сөз байлығын ықлас пенен үйренип, оны жақсы 
өзлестирген. Шайыр шығармалары тилинде тилдиң сөзлик қурамының 
қаймағы есапланатуғын фразеологизмлер шеберлик пенен пайдаланылған. 
Шығармаларда қолланылған фразеологизмлерди грамматикалық жақтан 
сыртқы дүзилисине қарай, яғный фразеологизм компоненти сыпатында 
қатнасқан сөз шақапларының муғдары жағынан да анықлаўға болады. 
Мысалы: Метер қорқып зәрреси ушты, Буны қылды Ерназар бий 
(«Ерназар бий»). Тислеримниң суўын сорып, Дизе бүкпей, тике турып 
(«Гәрдиши»). Көз жасы дәрья-көл болды, Бенде ҳалы мүшкил болды
((«Гәрдиши»).
Жоқарыдағы келтирилген мысаллардағы «зәрреси ушыў», «тисиниң 
суўын сорыў», «көз жасы көл болыў» фразеологизмлери грамматикалық 
дүзилиси бойынша еки, үш ҳәм оннан да көп сөзлерден турады. Бундай 
етип фразеологизмлерди классификациялаўда олардың қурамындағы 
сөзлердиң санына итибар бериледи, яғный, олардың тәбияты жағынан 
неше компоненттен жасалатуғынлығы анықланады. Фразеологизмлердиң 
грамматикалық мәнилерин ҳәм өзгешеликлерин туўры анықлаў ушын 
олардың грамматикалық қурылысы, өзине тән өзгешеликлери сыяқлы 
түсиниклерди шешип алыў зәрүр. Себеби фразеологизм тилдиң белгилер 
системасындағы көринислеринен бири болып, ҳәр қайдай тил белгисинде 
болғаны сыяқлы, онда да бири басқасын нызамлы түрде талап етиўши еки 
қарама-қарсылық 
бар: 
олардың 
бири 
– 
фразеологизмлердиң 
грамматикалық формасы болса, екиншиси – оның мәнилик тәрепи 
есапланады [5]. Бердақ шығармаларында қолланылған фразеологизмлерди 
сыртқы қурылысына қарай төмендегидей топарларға бөлип үйрендик: 
1. Еки компонентли фейил фразеологизмлер; 
2. Үш компонентли фейил фразеологизмлер; 
3. Көп компонентли фейил фразеологизмлер. 
Биз бул мақаламызда еки компонентли атлық+фейил түриндеги фейил 
фразеологизмлер ҳаққында сөз етпекшимиз. Шайыр шығармаларында еки 
компонентли фейил фразеологизмлер көплеп жумсалған. Олардың 
қурылысы көплик, тартым ҳәм сеплик жалғаўлы атлықлардың фейиллер 
менен дизбеклесиўинен жасалғанын көремиз. Олардың жасалыў 
жолларын, грамматикалық формаларын анықлаў ушын төмендегидей 
топарға ажыратып қарадық: 
1. Тартым жалғаўлы атлық+фейил түриндеги фразеологизмлер. 
Бундай түрдеги фразеологизмлер шайыр шығармаларында көпшиликти 
қурайды. Олардың дәслепки компоненти тартым жалғаўлы атлық сөзлер 

---

131 
арқалы, кейинги компоненти болса ҳәр түрли ҳәрекетти аңлатыўшы 
фейиллер 
жәрдеминде 
жасалған. 
Оларда 
дәслепки 
компонент 
қурамындағы тартым жалғаўлары еки компонентти грамматикалық жақтан 
байланыстырыўда айрықша әҳмийетке ийе. Мысалы: Душпанның гүли 
солмады, Тилегим ҳеш болған емес («Болған емес»). Қорқып жүрегим 
суўлады, Сондай қыйын болды быйыл («Быйыл»).
2. Атаў сеплигиндеги атлық+фейил түриндеги фразеологизмлер. 
Бундай фразеологизмлердиң дәслепки компоненти атаў сеплигиндеги 
атлықлардан болады. Егер дәслепки атаў сеплигиндеги атлықты басқа 
сеплик жалғаўлары менен өзгертсек, фразеологизмлерде түсиниксизлик 
келип шығады. Мысалы: Оны қуртқан залым ханды, Гелле қылды 
Амангелди («Амангелди»). Әўелинде тил алмады, Сөзине қулақ салмады 
(«Айдос баба»). 
3. Табыс сеплигиндеги атлық+фейил түриндеги фразеологизмлер. 
Бунда фразеологизмлердиң фейил компоненти табыс сеплигиндеги 
атлықларды басқарып аўыспалы фейил формасында келеди. Табыс сеплиги 
жалғаўы атлық сөзге тиккелей ямаса тартымның үшинши бет формасынан 
кейин жалғанады. Мысалы: Не қылса да Айдос бий, Хан буған мойын 
бурмады («Айдос баба»). Сөзин жутып, өтирик айтып, өлмеген, 
Нурмураттан, бәлки, ҳайўан жақсырақ («Жақсырақ»). Әўел Айдос баба 
өлип, Орнын тутты Ерназар бий («Ерназар бий»). Оны душпан 
өлтиргенде, Қанын алған Амангелди («Амангелди»). 
4. Барыс сеплигиндеги атлық+фейил түриндеги фразеологизмлер. 
Бундай фразеологизмлердиң кейинги компоненти фейил менен, ал 
дәслепки компоненти барыс сеплигиндеги атлықлардан болады. Мысалы: 
Бул дүнья қайғыў, ғәплетти, Адамларды әўере етти, Нешелердиң басына 
жетти, Ҳеш бир әдил болған емес («Болған емес»). – Бермейсең бе? – 
деди қызды, Асан және сөзге келди («Амангелди»). Дүньяға келип не 
көрдим, Қайда болдым, қайда жүрдим («Өмирим»). 
5. Шығыс сеплигиндеги атлық+фейил түриндеги фразеологизмлер. 
Шайыр шығармаларында шығыс сеплигиндеги атлық+фейил түриндеги 
фейил фразеологизмлер көплеп жумсалған. Мысалы: Сөзинен қайтпады 
Асан, Қыз аларсаң өлсем қашан («Амангелди»). Жолдан шығып ҳәргиз 
кетпең, Жолдан шыққан оңған емес («Болған емес»). Бәзирген өтти 
дүньядан, Гөруғлы кеткен жутып қан («Болған емес»). 
Демек, Бердақ шығармаларында еки компонентли атлық+фейил 
түриндеги фразеологизмлер басқа түрдеги фразеологизмлерден анағурлым 
көп. Олардың дәслепки компоненти көплик, тартым ҳәм сеплик жалғаўлы 
атлықлардан болса, кейинги фейил компоненти көбинесе өткен мәҳәл 
формасында 
қолланылады. 
Фразеологизмлердиң 
грамматикалық 
қурылысы ҳәм жасалыў жолларын, мәнилик өзгешеликлерин анықлаў, 
гәпте басқа сөзлер менен байланысларын арнаўлы түрде үйрениў ҳәзирги 
қарақалпақ тили ушын оғада әҳмийетли. 

---

132