To sh k en t «0 ‘z b e k isto n»

«Mahshar  kuni  ко ‘ram  deram  ul sarvi  qomatin,
Gar  anda  ham  ко ‘rolmasam,  kel,  ко ‘r  qiyomatin».
Bilasizmi,  bu  nim a  degani?  Yorning  jam olini  qiyomatda 
ko‘raman,  agar  qiyom atda  ham  k o ‘rolmasam  qiyom atning 
ham  qiyomatini  chiqazaman,  degani!
Oyim  Mashrab  g bazallarini  kam  o ‘qiydi.  0 ‘qigan  taqdirda 
ham,  albatta:  «E  Xudo,  o ‘zingga  tavba!»  deb  qo‘yadi.
-   Nega  tavba  qilasiz? -  deb  so‘rayman.
-   Bolam,  shoh  M ashrab  sal  devonaroq  b o ‘lgan  ekanlar. 
B a’zan  o g ‘izlaridan  kufr  so ‘zlar  ham  chiqib  ketadi.  Hatto 
M akkayi  mukarramani  pisand  qilmagan  paytlari  b o ‘lgan. 
Bir  g ‘azallarida:  «Ibrohim dan  qolgan  u  eski  d o ‘konni  na 
qilay»,  deydilar.  Yoki  «Etagim ning  gardidan  yuz  ming  Xizr 
paydo  bo‘lur»  deydilar.  Shunaqa  baytlam i  o ‘qisam,  oxiratim 
k u ‘ymasin,  iymonim  susaymasin  deb, A llohga  tavba  qilaman.
Oyim  tasavvuf falsafasini  bilmaydi.  Uchala  kitobdagi  may 
to ‘g ‘risida  g ‘azallar  bor  bo‘lgan  sahifalarga  xatcho‘p  tashlab 
q o ‘ygan.  Shu  sahifalami  m enga ham  o ‘qib  bermaydi.  0 ‘qing, 
desam,  q o ‘ying,  bolam,  oxiratim iz  kuymasin,  deydilar.
220

---

Bundan 
tashqari, 
oyim 
bu 
qam a-qam alam i 
Stalin 
bilmaydi  deb  o ‘ylaydi.  «Stalin  bilsa,  ham ma  mahbuslami 
q o ‘yib  yuborardi»,  deb  umid  qiladi.  Stalin  o ‘lganda  oyim 
nihoyatda  xafa  bo‘ldi.  Skverdagi  haykali  atrofidan  bir  necha 
marta  aylanib  o ‘tdi.
Stalin  o ‘ldi,  Beriya  otildi.  Ammo  biron  yengillik  b o ‘- 
lishidan  darak  yo‘q.  Juda  diqqat  bo‘lib  ketdim.  Usmon 
Yusupov  M inistrlar  Sovetiga  rais  b o ‘lib  keldi,  oyimning 
nornidan  unga  ariza  yozdim.  Ahvolimizni  tushuntirdim.
-   Oyi,  manavi  arizani  Usmon  Yusupovga  olib  chiqib 
berasiz.  U  kishi  o ‘g ‘lingizni  yaxshi  taniydi, -  dedim.
-   Voy bolam ,  u  kishini  qaydan  topaman?!  Borsam,  oldiga 
kiritishm aydi.  Undan  ko‘ra,  o ‘zingiz  opchiqib  bersangiz 
yaxshi  b o ‘larmidi, -  deydi  oyim.
Jahlim  chiqib  ketdi.  Qaynona-kelin  o ‘rtasida  gap  qochdi.
Agar 
opchiqib 
bermasangiz, 
men 
Andijonga 
ketaman!  0 ‘g ‘lingizni  kutish  kerak  bo‘lsa,  Andijonda  ham 
kutaveraman  -   deb  shart  q o ‘ydim.
Oyim  m ung‘ayib  qoldi.  Ko‘zlarida  yosh  aylandi.  Unga 
ta’sir  qilish  uchun  yanada  qattiqroq  gapirdim.  0 ‘sha  gap- 
larimga  haligacha  pushaymon  qilaman.  0 ‘zimni  o ‘zim 
kechirolmayman.  Xullas,  oyim  rozi  bo‘ldi.  Ertalab  vaqtli 
ikkovimiz  «Qizil  m aydon»ga  borib,  daraxt  tagida  qimir- 
lamay  o ‘tirdik.  Soat  to ‘qqizlarda  Yusupovning  mashinasi 
uzoqdan  k o ‘rindi.
Arizani  oyim ning  qo‘liga  berdim.
-   Yuguring!  Anavi  m ilitsioner  turgan  eshikka  qarab 
yuguring!  -  dedim.
Oyim  qo‘lida  ariza  bilan  o ‘qdek  otilib  ketdi.  Yusupov 
mashinasidan  tushayotgan  payt  oyim  ancha  berida  edi.
Hoy  bolam!  Hoy,  Yusupov  b o la m ! - d e b   qichqirdi
oyim.
Ichkariga  kirmoqchi  b o 1 lib  turgan  Yusupov  orqasiga 
o ‘girilib  qaradi.  Bu  kam pir  kim  ekan  deb,  bir  ikki  qadam 
oyim  tom on  yurdi.
2 2 1

---

-   Keling,  aya.  Keling!
-   Men 
yozuvchi 
Said  A hmadning  onasiman. 
Shu 
qog‘ozni  sizga  olib  keldim.  Hamm a  gap  shunda  yozilgan. 
Adolat  qiling,  bolam!  Sizdan  boshqa  hech  kimdan  umidim 
y o ‘q.
Yusupov  qog‘ozni  olib,  bir  nim a  dedi.  Oyim  boshini 
tebratdi.
-   Qayerga  borasiz?  Ana,  m ashina  eltib  qo‘yadi.
-   Yo‘q-yo‘q!
Oyim  shunday  dedi-yu,  zudlik  bilan  orqasiga  qaytdi. 
Oyim  k o ‘zdan  yiroqlashguncha  Yusupov  orqasidan  qarab 
turdi.
Shu  voqeadan  o ‘n  kunlar  o ‘tib,  N avoiy  k o ‘chasida 
Sobir A bdullani  uchratib  qoldim.  Yusupov  bir  nechta  atoqli 
yozuvchilar  bilan  suhbat  o ‘tkazgan  ekan.  Shunda  Yusupov 
U yg‘unni  tikka  turg‘izib  q o ‘yib,  qattiq-qattiq  gapiribdi.
-   Yoshlami  turmaga  tayyorlaganmizmi?!  Qayoqqa  qarab 
o ‘tiribsan?!  Agar  Said  Ahmad  dushman  b o ‘lsa,  sen  bilan 
men  ham  dushmanman!  Chunki  uni  biz  tarbiyalaganmiz.
U yg‘un  javob  berolmay,  lavlagiday  qizarib-bo‘zarib, 
joyiga  o ‘tirib  qolibdi.
Bu  gaplami  Sobir  Abdulla  aytib  berdi.
Bilmadim,  Usmon  Yusupov  aralashdimi,  hartugul,  meni 
Birlashgan  nashriyotga  korrektor  qilib  ishga  olishdi.  Bu 
nashriyotda  asosan  siyosiy  adabiyotlar  bosiladi.  Plenum larda 
o ‘qilgan 
dokladlar 
ertalabgacha 
bosmadan 
chiqarilib, 
tarqatilishi  kerak.  Kechasi  soat  ikki-uchlargacha  ishda  qolib 
ketaman.  M uharrir  o ‘rinbosari  Rixsi  Sohiboyev,  0 ‘zTAG 
tarjimoni  Yahyo  Y o'ldoshevlar  bilan  qaytishim   kerak.  Ular 
sizning  uyingizda  yashayotganimni  bilib  qolm asinlar  deb, 
oldinroq  piyoda  uyga jo ‘nayman.  K o‘chalar  xavfli.  0 ‘g ‘rilar, 
y o ‘lto‘sarlar  k o ‘p.  Tongotarga  yaqin  uyga  yaqinlashganim da 
katta  ko‘chaning  boshida  oyim  qim irlam ay  kutib  turgan 
b o ‘ladi.
-   Ha,  ishingiz  ham  bor  bo‘lsin-a!
222

---

U  mening  sog‘-omonligimni  bilgach,  pildiragancha  ol­
dim ga  tushib  ketadi.  O rqasidan  hovliga  kiraman.  Das- 
turxonga  o ‘rab  q o ‘yilgan  iliq  ovqatni  oldimga  q o ‘yadi. 
M udrab-mudrab  bir-ikki  qoshiq  ovqat  yeym an-u,  yechin- 
masdan  ko‘rpacha  ustida  uxlab  qolaman.
Shu  uxlaganim cha  soat  o ‘nlarda  uyg‘onibman.  Choy  ichib 
o ‘tirgan  edik,  k o ‘cha  tom ondan  mashina  tovushi  eshitildi.  Bir 
ozdan  keyin  eshigim iz  taqilladi.  Oyim  borib  eshikni  ochgan 
edi,  bitta  o ‘ris  xotin  ichkariga  kirdi.
-   Zunnunova  Saida  shu  yerda  yashaydim i?-  deb  so ‘ra- 
di  u.
-   Izdes,  izdes, -  deb javob  berdi  oyim.
Men  hovliga  tushdim.
-   Zunnunova  men  bo‘laman, -  dedim.
-   M oskvaga  ariza  yuborgan  edingizmi?
-   Ha,  -   deb javob  berdim.
-   U  yoqdan  sizning  ishingizni  tekshirgani  odam  keldi. 
Soat  to ‘rtda  M arkaziy  Kom itetga  boring.  Siz  bilan  gapla- 
shishadi.
U  ketgandan  keyin  shoshilib  kiyindim-u,  nashriyotga 
chopdim.  Nashriyot  direktori  Vasiliy  Fyodorovich  Arxan- 
gelskiy  bir  ajoyib  inson  edi.  Unga  meni  yuqoriga  chaqi- 
rishayotganini  aytdim.
-  X abarim  bor, -  dedi  u. -   Kecha  kechqurun  men  bilan 
gaplashishdi,  sen  to ‘g ‘ringda  bilganlarimni  aytib  berdim. 
Bejiz  kelmagan.  Yaxshilik  b o ‘lishini  sezib  turibman.  K o‘pam 
hayajonlanm asdan,  o ‘zingni  bosib  gapirgin.  Ortiqcha  gap 
aralashtirm a...»
Qirq  to ‘rt  yil  muqaddam  yozilgan  ushbu  xatning  oxirgi 
sahifasi  y o ‘q  edi.  Partkom issiya  vakili  nima  dedi,  bilmadim. 
Shuni yaxshi  bilam anki,  1954-yilning o ‘rtalarida Saidaxondan 
ham ma  «ayblar»  olib  tashlandi.  Yozuvchilar  uyushmasining 
a ’zoligiga  tiklandi.  Gazeta-j umal larda  asarlari  birin-ketin 
chop  etila  boshlandi.  0 ‘sha  yili  «Gullar  vodiysi»  nomli 
she’riy  to ‘plami  ham  bosilib  chiqdi.
223

---

Oyim  qazo  qilganda  Saidaxon  ham ma  m arosim larini  bir 
farzanddek  ado  etdi.  0 ‘zi  ham  to  um rining  oxirlarigacha, 
oyim  undoq  edilar,  oyim  bundoq  edilar,  deb  eslab  yurdi.
Qirq  to ‘rt  yil  ko‘zdan  yashirilgan  xat  bugun  qoMimda. 
Kichkinagina  jussasida  shuncha  g ‘am lam i  fildek  ko‘tara 
olgan  Saidaxonning  munis  chehrasi  ko‘z  oldimga  keldi. 
Ichimdan  alamli  bir  x o ‘rsiniq  otilib  chiqdi-yu,  b o ‘g ‘zimni 
kuydirdi.
D unyoning  ishlari  shunaqa  ekan-da,  chidam ay  ilojing 
qancha,  deb  o ‘zim ni  o ‘zim   ovutaman.
224

---