O o ’ ’ z z b b e e

9-mavzu: Tijorat banklarida likvidlilik riski va uni boshqarish 
1. Tijorat banklari tomonidan likvidlik ko‘rsatkichlariga rioya qilishning 
zarurligi va u bilan bog‘liq risklar 
Tijorat bankining likvidligi tushunchasi - bu bankning barcha mijozlari oldidagi qarz 
va moliyaviy majburiyatlarini to‘liq va o‘z vaqtida to‘lay olishidir. Bank likvidligi bank 
o‘z kapitalining etarliligi, uning optimal joylashtirilganligi va balansning aktiv va passiv 
qismlaridagi mablayolarning vaqt oraliyoida muvofiqligi bilan aniqlanadi. 
Tijorat bankining likvidligi uning faoliyati asosini tashkil qiluvchi uch asosiy qism 
o‘rtasidagi doimiy sub’ektiv mutanosiblikni saqlashdan iboratdir. Bular bankning xususiy 
kapitali, jalb qilingan mablayolar va joylashtirilgan mablayolardir. Bu mutanosiblik esa, 
yuqoridagilarning tarkibiy elementlarini operativ boshqarish yo‘li bilan amalga 
oshiriladi. 
Tijorat banklarining moliyaviy holatiga baho berishda ularning foydaliligi, likvidligi 
va to‘lovga qobiliyatliligiga e’tibor qaratiladi. Aynan shu omillar bankning ahvoli qay 
darajada ekanligini belgilaydi. Banklarning likvidligi va to‘lovga qobiliyatliligi nafaqat 
bitta bank yoki bank tizimining muvozanatliligini, balki butun bir iqtisodiyotning 
muvozanatini ta’minlaydi. Bank faoliyati tizimida, eng avvalo, banklarning likvidligi va 
to‘lovga qobiliyatliligi ko‘rib chiqiladi, chunki, foydalilik faqatgina bankning o‘z 
manfaatini ifodalasa, likvidlik va to‘lovga qobiliyatlilik kengroq, ya’ni jamiyatning 
ko‘pchilik qatlami manfaatlarini ko‘zlaydi. 
Bank likvidligi uning omonatchilar va kreditorlar oldidagi majburiyatlarini o‘z 
vaqtida to‘la-to‘kis bajara olish qobiliyatidir. 
"Likvidlik" atamasi lotincha "Liquidus" - oquvchan, suyuqlik ma’nosini anglatadi. 
SHularni hisobga olgan holda jahon banki nazariyasi va amaliyotida likvidlikni "zahira" 
yoki "oqim" deb tushuniladi. Likvidlik zahira shaklida tijorat bankining mijozlari 
oldidagi o‘z majburiyatlarini belgilangan vaqt mobaynida aktivlar tarkibini ularning hali 
ishlatilmagan rezervlariga aylantirish yo‘li bilan qoplashni ko‘zda tutadi. 

---

133
Likvidlikning "oqim" shakliga dinamik nuqtai nazardan qaraladi, ya’ni tijorat 
bankining ma’lum vaqt mobaynida yuzaga kelgan noqulay tushib ketishdan aktiv va 
passivlarning mos moddalarini, qo‘shimcha zayom mablayolarini jalb qilish va bank 
moliyaviy barqarorligini daromadlarni o‘stirish yo‘li bilan saqlash yo‘llari qo‘llaniladi. 
Shunday qilib, har bir tijorat banki o‘z likvidliligini saqlash uchun o‘zi harakat qilishi 
kerak. Bu bank faoliyatini tahlil qilish, prognoz qilish va ustav kapitali, maxsus fondlar 
va zaxiralar, jalb qilingan mablayolar, aktiv kredit operatsiyalarini amalga oshirishni 
tashkil qilishda ilmiy asoslangan iqtisodiy siyosat olib borish yo‘li bilan amalga 
oshiriladi. 
Tijorat banki faoliyati davomida uning aksionerlari bo‘lgan keng doiradagi 
korxonalar, tashkilotlar va fuqarolarning mulk va boshqa iqtisodiy manfaatlarini ko‘zda 
tutilgan uchun tijorat banki faoliyatini yuritishga litsenziya bergan O‘zbekiston 
Respublikasi Markaziy Banki banklar ishining barqarorligini iqtisodiy hamda ma’muriy 
usullar yordamida boshqaradi. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1998 yil 2 noyabrdagi 421-sonli